ROZWÓJ NAUKI O TRÓJCY W PIERWSZYCH TRZECH WIEKACH

Spis treści

1. Wprowadzenie

2. Historia
2.1 Ostatnie wieki p.n.e.
2.2 Alegoria u Greków i Żydów
2.3 Filon z Aleksandrii

3
ojcowie kościoła 3.1 Ojcowie apostolscy
3.1.2
Ignacy Antiocheński
3.1.3
Polikarp
3.1.5 Pasterz Hermasa
3.1.6 Didache
3.2 Apologeci greccy
3.2.1 Justyn Męczennik
3.2.2 Tatian 3.2.3
Atenagoras
3.2.4 Meliton
3.2.5 List do Diogneta
3.2.6 Teofil
3.3 Ojcowie Aleksandryjscy 3.3.1
Klemens
3.3.2 Orygenes
3.4 Ojcowie starokatoliccy
3.4.1 Ireneusz
3.4.2 Hipolit
3.4.3 Tertulian
3.4.4 Cyprian
3.5 Podsumowanie

4 WNIOSEK
4.1 Wpływ Ojców Kościoła
4.2 Władza cesarza Konstantyna
4.3 Tendencje antyżydowskie
4.4 Ustalenia
4.5 Wnioski

BIBLIOGRAFIA
Teksty źródłowe
Literatura wtórna

DODATEK
Matryca powiązań
wyznań ojców kościoła

1. WSTĘP

Biblia nie rozwija doktryny o Trójcy. Nie ma rozdziału w Piśmie Świętym, który poruszałby ten pozornie ważny temat. Wiele wspólnot kościelnych opierających się wyłącznie na Piśmie Świętym postrzega ten dogmat jako istotną część swojej doktryny religijnej. Jak to możliwe, że żaden z apostołów nie odniósł się do tej dogmatycznej kwestii?

Pewna era zakończyła się wraz z apostołem Janem i Księgą Apokalipsy. Powstaje zatem pytanie, co wydarzyło się w tym okresie od około 90 r. n.e. (Jan napisał Apokalipsę) do I Soboru Ekumenicznego w 325 r. n.e.

Niniejsza praca dotyczy badań tekstów historycznych, skupiając się na materiale źródłowym ojców kościoła z okresu przednicejskiego. Historia Kościoła, poprzedzająca czasy cesarza Konstantyna, powinna mieć swoje własne zdanie. Nie uwzględnia się ojców Kościoła, którzy nie zamieścili w swoich dziełach tekstów trynitarnych lub refleksji w tym kierunku. Podobnie fragmenty tekstu, które nie dostarczają wystarczających dowodów na rozwój trynitarny.

Większość ojców Kościoła i apologetów tego okresu była neoplatończykami. Powstaje zatem pytanie, jaki wpływ wywarł ten sposób myślenia na rozwój nauki o Trójcy. Jak pojęcia takie jak esencja/substancja i hipostaza rozwinęły się wśród ojców kościoła, którzy zostali włączeni do Credo Nicejskiego? Jaki wpływ ma przejście językowe z aramejsko-hebrajskiego na grecki, gdzie człowiek, świat i Bóg są pojmowani i wyrażani w różny sposób? Ogólnie rzecz biorąc, pytanie brzmi, czy można udowodnić ruchy niechrześcijańskie i jak duży był to wpływ na dogmat trynitarny?

Ale zbadaj wszystko, trzymaj się dobra. (1 Tesaloniczan 5:21)

Ale ci [Berejczycy] byli szlachetniejsi niż ci w Tesalonice; Przyjęli Słowo z całą gorliwością, codziennie badając Pisma, czy tak jest. (Dzieje 17:11)

2 HISTORIA WSTECZ

2.1 Ostatnie wieki przed Chrystusem

W czasie, gdy niepodległość narodowa narodów została zniesiona przez Aleksandra Wielkiego, gdy Grecy i barbarzyńcy zbliżyli się do siebie, gdy zakończyła się także izolacja greckiej kultury intelektualnej, po raz pierwszy pojawił się naród wybrany ze swoimi spisanymi objawienia i tradycje ustne przybliżyły nas do świata greckiego.

Działalność grecka najechała Izrael. Zakładano nowe miasta i odbudowywano stare, tak że greckie nazwy miejscowości pojawiały się w Ziemi Świętej w większej liczbie. Ruch handlowy niósł Żydów do greckich miast Izraela, a dalej do Azji Mniejszej, Grecji i Afryki Północnej. Wkrótce diaspora żydowska rozprzestrzeniła się na wiele z tych miejsc. We wszystkich miejscowościach Żydzi zachowali swój charakter religijny. Ich wiarę tolerowano niemal wszędzie. Przestrzegali szabatów, nowiów księżyca, corocznych świąt i płacili podatek świątynny Jerozolimie. Regularnie przybywali do Jerozolimy na główne święta.

W Cesarstwie Rzymskim posiadali oni własny zarząd majątkiem i jurysdykcję oraz byli zwolnieni ze służby wojskowej1. Pomimo próby dystansowania się od pogańskiego otoczenia, coraz popularniejsze było wśród nich używanie pisma hebrajskiego. Zależeli od języka greckiego poprzez codzienny handel. Ostatecznie doprowadziło to do tego, że coraz mniej Żydów rozumieło Biblię w jej oryginalnym języku. Konieczne stało się greckie tłumaczenie Starego Testamentu.

Ten powstał w Aleksandrii. Miasto Aleksandria, około 332/331 p.n.e. Założone przez Aleksandra Wielkiego w I wieku p.n.e., pierwotnie miało cel strategiczny, gdyż Egipt jest najważniejszym krajem zbożowym na Morzu Śródziemnym.2 Miasto stało się centrum greckiej edukacji z licznymi szkołami państwowymi i prywatnymi, zwłaszcza akademią. Mają tu swoich przedstawicieli najróżniejsze nurty filozoficzne. Bardzo wcześnie doprowadziło to do religijnego wymieszania się bóstw greckich i orientalnych, w wyniku czego przejęły one wzajemne kulty.

Już wtedy misja i apologetyka służyły ugruntowaniu odpowiedniego punktu widzenia i słuszności. To wzajemne zapłodnienie nie skończyło się później na Żydach. Pojawiły się systemy próbujące zrównoważyć judaizm i hellenizm.3 Ta szkoła myślenia znana jest jako teozofia aleksandryjska. Jest to synkretyzm teologii mojżeszowej i filozofii greckiej, zwłaszcza nauk platońskich i stoickich. To zrównanie judaizmu z filozofią zostało przyjęte i dalej rozwijane przez chrześcijan.

Kamieniem milowym między judaizmem a Grecją jest greckie tłumaczenie (Septuaginta/LXX) Starego Testamentu. Żydzi mieli teraz narzędzie do swojej misji. Ponadto język grecki zyskał obecnie legitymizację religijną, co doprowadziło do zminimalizowania różnicy kulturowej pomiędzy diasporą żydowską a Grekami4. Tłumaczenie to było obchodzone przez Żydów w Aleksandrii co roku w dniu pamięci na wyspie Faros. Żydowski filozof Filon dziękuje mu w swoim piśmie za stworzenie Septuaginty5 (Vit Mos II 7,41):

Dlatego do dziś co roku na wyspie Faros odbywa się festiwal i uroczyste spotkanie, na które licznie przybywają nie tylko Żydzi, ale także inni, aby wychwalać miejsce, gdzie po raz pierwszy zapaliło się światło to tłumaczenie zabłysło, i podziękować bóstwu za stare, zawsze młode dobrodziejstwo...

Emigracja do Egiptu miała miejsce już na początku wygnania babilońskiego (Jer. 26,21 i nast.; 43,5 i nast.). Mówi się, że Żydzi należeli do pierwszych założycieli Aleksandrii i za czasów generała Ptolemeusza I (367 p.n.e. - 283 p.n.e.) została tam osadzona większa kolonia żydowska (Joz. Ant. XII, 7). W I wieku p.n.e. zajmowała dwie czwarte z pięciu (Philo Flacc. M. II, 525).

Nigdzie zmieniające się otoczenie nie wywarło takiego wpływu na myśl żydowską jak w Aleksandrii. W tym kosmopolitycznym mieście tętnił żywy ruch intelektualny. Zbiegały się tu różnorodne idee religijne i filozoficzne. Pomimo prób ugruntowania swoich interesów religijnych, Żydzi nie mogli uciec przed wpływem hellenistycznego kręgu idei. Wyszli z odosobnienia i zapoznali się z grecką sztuką i zwyczajami. Studiowali greckich poetów, historyków i filozofów6. Szczególnie pociągały ich systemy Platona7 i stoików8. Żydzi stanęli teraz przed trudnym zadaniem zrównoważenia tego nowego świata myśli ze swoimi wcześniejszymi poglądami i ideami. Należało teraz pogodzić filozofię starożytną z wiarą w objawienie. Kolejną kwestią jest szczególna pozycja Żydów, która przedstawiała ich jako niewygodnych współobywateli i obce elementy świata hellenistycznego. Zarzucano im, że są daleko w tyle za wszystkimi innymi narodami w rozwoju kulturalnym i że nie zrobili nic dla kultury (Jos. c. Ap. I, 1-218). Żydów wyśmiewano za bezobrazowe oddawanie czci Bogu, szabat i wstrzemięźliwość od wieprzowiny. Fragmenty Pisma Świętego (np. Wieża Babel) zostały odrzucone jako baśnie. W oczach Greków Żydzi byli prymitywami, ze wszystkimi swoimi bezsensownymi i pozbawionymi znaczenia przepisami.

Teraz do Żydów należało rozwiązanie zadania dostosowania filozofii greckiej do liter Pisma Świętego. Ponadto należy również zapobiegać atakom pogan na ich religię. Filozofia była teraz używana jako narzędzie, dzięki któremu ich przekonania ukazały się ich przeciwnikom w możliwie najkorzystniejszym świetle. Żydzi posługiwali się filozofią hellenistyczną: rozwiązaniem była alegoria.

2.2 Alegoria wśród Greków i Żydów

Najstarsi filozofowie greccy (przedsokratycy), zajmujący się początkami świata i siłami światotwórczymi, przynajmniej częściowo zgadzali się z poetami Homerem (850 p.n.e.) i Hezjodem (700 p.n.e.). . Te dwa są także głównymi źródłami mitologii greckiej. Pierwotną wodę9 filozofa Talesa (624–547 p.n.e.) można utożsamić z bogiem rzeki Oceanus u Homera, pierwotne powietrze10 filozofa Anaksymenesa (585–528/524 p.n.e.) można utożsamić z chaosem, pierwotnym stanem świat, Hezjod11 .

Kolejni filozofowie pomagali sobie (aby uniknąć oskarżenia o odstępstwo od potocznych przekonań i ukazywania się jako fałszywi nauczyciele) interpretując swoje nauki w mity. Mostem łączącym filozofów o poglądach religijnych była alegoria. W swoich pismach starali się przedstawić dowody na istnienie oryginalnych baśni bogów. Różne szkoły filozoficzne próbowały nie tylko dosłownie zrozumieć teksty, ale odkryć w nich ukryte znaczenie. Najważniejsze alegorie znajdziemy u Cycerona (De nat. deor. II, 25,64; 27,69) i u Filona (De deacal. 54-56).

Na pytanie, czy Stary Testament oprócz znaczenia rzeczywistego zawiera wyższy, ukryty, duchowy sens, należy odpowiedzieć twierdząco. Według własnych wyjaśnień Jezusa Jonasz, ponieważ przebywał w brzuchu ryby przez trzy dni i trzy noce, jest typem Chrystusa, który również powinien tak długo odpoczywać w grobie (Mt 12,39-40). Adam jest typem Chrystusa (Rz 5,14), wąż spiżowy jest symbolem wywyższenia Mesjasza na krzyżu (Jan 3,14 -> Liczb 21,8-9). W Księdze Ezechiela 15 mieszkańcy Jerozolimy są przedstawieni pod obrazem spalanej ściętej winorośli. Alegoria przedstawiająca relację Boga do swego ludu za pomocą obrazu oblubienicy jest bałwochwalstwem Izraela, przedstawianym jako cudzołóstwo (Iz 50:1; 54:5). W przypadku wszystkich tych alegorii występujących w Biblii z tekstu, kontekstu i użycia języka jasno wynika, że ​​historie te należy rozumieć w sensie przenośnym.

Mojżesz używa terminów zmysłowych, aby opisać coś duchowego. Kiedy przypisuje ręce, stopy, oblicze i chód „boskiej mocy”, nie należy poprzestawać na tych wyrażeniach. Podobnie nie ma sensu wyobrażać sobie w przestrzeni i czasie, jak Bóg „zstąpił” na Synaj. Używanie antropomorfizmu oznacza jedynie przypisywanie Bogu cech ludzkich w celu lepszego zrozumienia. Bóg jest wszechmocny i wszędzie. Mojżesz chciał po prostu opisać wspaniałe objawienie od Boga.

Kiedy jednak Żydzi aleksandryjscy ostatnich wieków przed Chrystusem mówili o alegoriach w przeciwieństwie do dosłownego znaczenia Pisma Świętego, nie mieli na myśli duchowego znaczenia Mesjasza i Królestwa Bożego, ale raczej ogólnie mieli na myśli przemówienia przenośne.

Stosując alegoryczne wyjaśnienie Pisma Świętego, wykształceni hellenistyczni Żydzi nie byli świadomi, że rozwinęli całkowicie obce idee. Filozofia powinna być dla nich środkiem do lepszego zrozumienia swojej wiary. Ale nie zauważyli, że odeszli od wiary swoich ojców. Dogmaty różnych systemów filozoficznych są często niezgodne z wiarą w objawienie, jak np. doktryna o preegzystencji duszy, doktryna idei czy doktryna zła materii. Poprzez tę metodologię, czyli egzegezę opartą na założeniach filozoficznych, przenieśli je do Pisma Świętego.

Od połowy I wieku p.n.e. alegoria stała się powszechnie uznawana i nauczana wśród Żydów aleksandryjskich. Ale byli też tacy, którzy sprzeciwiali się tej interpretacji. Filon pisze o nich z pogardą (De cherub. 42):

Nie chcemy przekazywać świętych tajemnic tym, którzy cierpią na nieuleczalną chorobę, którzy upierają się przy słowach, trzymają się nazw i wygłupiają się ze zwyczajami.

2.3 Filon z Aleksandrii

Filon, nazywany filozofem (15 p.n.e. - 40 n.e.), był najważniejszym żydowskim apologetą. Uczęszczał do szkoły średniej, gdzie uczył się sztuki, filozofii i matematyki. Według Euzebiusza cieszył się on w Aleksandrii dużym prestiżem, pomimo swojego hebrajskiego pochodzenia (Hist Eccl II 4.2). Kiedy Jezus został ukrzyżowany, miał około 50 lat. Ponadto podkreślana jest jego duża znajomość edukacji pogańskiej, zwłaszcza filozofii platońskiej i pitagorejskiej (Hist Eccl II 4.3). Najważniejszym punktem w jego biografii było kierowanie ambasadą przy cesarzu Gajuszu Kaliguli w latach 39/40, co miało na celu przywrócenie żydowskim praw obywatelskich w Aleksandrii, ale zakończyło się niepowodzeniem12.

Chociaż Filon był filozofem żydowskim i przede wszystkim osiągnął pojednanie między judaizmem a hellenizmem poprzez swoją alegoryczną interpretację Starego Testamentu13, wywarł wielki wpływ na rozwój wczesnego chrześcijaństwa dzięki swojej doktrynie Logosu. Od czasów pierwszych pisarzy chrześcijańskich Filon był honorowym ojcem Kościoła honoris causa14. Jego pisma były przekazywane przez Kościół chrześcijański. Ojcowie Kościoła jasno mówią, ile zawdzięczają Filonowi15. Klemens odnosi się do niego bardzo szczegółowo w swoim dziele „Dywany”. Orygenes i późniejsi ojcowie kościoła również mają u niego szczególny dług za alegoryczną interpretację Biblii. Koncepcję logosu Filona można ocenić na potrzeby chrystologii, a jego triadycznej struktury mocy Bożych na potrzeby doktryny o Trójcy. W swojej drugiej książce, Alegoryczne wyjaśnienie praw, napisano (Leg All 2.86):

Ale najbardziej ogólną ze wszystkich rzeczy jest Bóg; A po drugie, Słowo Boże. Ale inne rzeczy istnieją tylko w słowie, ale w rzeczywistości są czasami synonimem tego, co nie istnieje.

Sekwencja jest już tutaj widoczna. Po Filonie najogólniejszym jest Bóg, a po drugie Logos, przez którego wszystko inne istnieje. Ten Logos jest także nazywany przez Filona pierworodnym synem (por. Agryk 51). W swoim dziele O Cherubinach pisze (Cher 27):

Powiedziało mi, że w jednym żywym i prawdziwym Bogu istnieją dwie najwyższe i pierwotne moce: dobroć i władza; I że dzięki swojej dobroci stworzył wszystko i swoją władzą rządził wszystkim, co stworzył

Te dwie siły są w Bogu. Dzięki tej dobroci zostaje stworzone wszystko, co można wywnioskować z logosu. Pośredniczy nie tylko między Bogiem a światem stworzonym, ale także między dwiema siłami, poprzez które Bóg działa w świecie (Vit Mos II 8,99):

Ale ja sam powiem, że to, co jest tutaj przedstawione pod jedną postacią, to dwie najstarsze i najwyższe moce boskiego Boga, a mianowicie jego stworzenie i jego władza królewska; A jego twórcza moc nazywa się Bogiem; Po czym zaaranżował, stworzył i ozdobił ten wszechświat, a jego królewska władza nazywa się Panem, dzięki czemu panuje nad istotami, które stworzył, i rządzi nimi sprawiedliwie i stanowczo;

Kraft konkluduje, że te dwie siły, zwane „Bóg” i „Pan”, są w poprzednim cytacie synonimem „dobroci” i „autorytetu” (por. Cher 27). Są one przyczyną stworzenia dobroci Bożej i przyczyną panowania mocy Bożej16. Te dwie siły nie oddziałują jednak bezpośrednio na materię, pomiędzy nimi pozostaje jeszcze poziom pośredni: świat idei. Philo sprzeciwia się ludziom, którzy zaprzeczają tym ideom (Spec Leg 1.329)

Niektórzy bowiem twierdzą, że idee bezcielesne są jedynie pustą nazwą i nie mają udziału w żadnym rzeczywistym fakcie, usuwając z listy rzeczy istniejących najważniejszą ze wszystkich istot, podczas gdy w rzeczywistości to archetypowy model wszystkich rzeczy jest cechą wyróżniającą Jednostki Niezbędne cechy, według których każda rzecz jest przypisana do swego rodzaju i ograniczona do właściwych jej wymiarów.

Każde ogniwo w tym łańcuchu jest kopią poprzedniego ogniwa. Logos jest obrazem Boga, idee reprezentują Logos. Kosmos idei odbija się w świecie widzialnym, a ten świat widzialny z kolei w człowieku, gdzie zamyka się krąg do Boga, z którym człowiek dochodzi do obrazu Boga (Op Mund 24-25):

A gdyby ktoś chciał użyć bardziej nagich określeń, nie nazwałby świata postrzegalnego jedynie intelektem niczym innym niż rozumem Bożym, już zaangażowanym w stworzenie świata; Żadne bowiem nie jest miastem postrzegalnym jedynie intelektem, niczym innym jak rozumem architekta, który już projektuje stworzyć coś postrzegalnego zmysłami zewnętrznymi, na wzór tego, co odpowiada jedynie intelektowi. To jest nauka Mojżesza, nie moja. Zatem stwierdzając w kolejnych słowach stworzenie człowieka, wyraźnie stwierdza, że ​​został on stworzony na obraz Boga, a jeśli obraz jest częścią obrazu, to oczywiście cała forma. Która jest dostrzegalna zmysłami zewnętrznymi, co jest większym imitacją obrazu boskiego niż postać ludzka. Jest także oczywiste, że archetypowa pieczęć, którą nazywamy światem, dostrzegalna jedynie intelektem, musi być archetypowym wzorem, ideą idei, podstawą Boga.

Jednakże wcielenie byłoby sprzeczne z koncepcją Logosu Filosa, choćby ze względu na nieczystość wszelkiej materii. Jest źródłem wszelkiej niedoskonałości i zła, ciało jest więzieniem duszy i źródłem zła17. Upadek polega na zwróceniu się umysłu w stronę ciała, które daje się zwieść zmysłowej percepcji i przyjemności ( por. Wszystkie nogi 3.108). Jego filozofia nie jest jednolita i zawiera pewne niespójności.

Dla historyka Kościoła Heinricha Krafta doktryna władz pośredniczących jest niejasna. Logoi lub dynameis przedstawiane są jako idee Boga (platońskie) lub jako aktywne siły Boga (stoicki)18. Żydowska i chrześcijańska koncepcja samoobjawienia się Boga schodzi u Filona na dalszy plan. Philo udaje się to pokonać dzięki swoim mocom. U Filona triada składa się głównie z dobroci i autorytetu Boga, a oba te elementy spaja Boski logos. Logos pozostaje w relacji do świata stworzonego; Czasem jednak traktowany jest on także jako odrębna hipostaza19, a nawet nazywany jest drugim bogiem deuteros theos (por. Som I 61-70). Logos Chrystologia Philos była dalej rozwijana przez Ojców Kościoła.20

W Harper Collins Bible Dictionary tak napisano o Filonie:

„Pisma Filona są wyjątkowo wolne od rabinicznych obaw [nauki rabinów] i nie wykazują żadnej wiedzy o jakiejkolwiek chrześcijańskiej osobie lub wydarzeniu. Filon połączył swoją żarliwą lojalność wobec judaizmu (to znaczy nieizraelskiej gałęzi judaizmu, na którą duży wpływ miała kultura hellenistyczna) ze swoją głęboką miłością do filozofii greckiej, aby zapewnić swojemu miastu z problemami rasowymi literacką obronę judaizmu i kompleksową dostarczają przenośnych interpretacji Pisma Świętego, godzących prawo żydowskie z ideałami myśli stoickiej, pitagorejskiej, a zwłaszcza platońskiej. Żaden pisarz Nowego Testamentu nie zawdzięcza niczego bezpośrednio Filonowi... Jego pisma zostały zachowane przez chrześcijan, a później jego idee filozoficzne i metody alegoryczne wywarły bezpośredni wpływ na teologię chrześcijańską [doktrynę postrzegania Boga] poprzez pisma Klemensa Aleksandryjskiego i Orygenes jest]” 21

3 OJCÓW KOŚCIOŁA

W tej części pracy przyjrzymy się rozwojowi historycznemu przednicejskich ojców Kościoła22. Dzielą się na cztery kategorie: ojcowie apostolscy z ich bezpośrednim lub pośrednim odniesieniem do apostołów, apologeci greccy jako obrońcy chrześcijaństwa, ojcowie aleksandryjscy działający w niezwykle ekscytującym środowisku religijnym i filozoficznym i wreszcie ojcowie starokatoliccy, którzy żyli wokół przełomu wieków od II do III wieku prowadzą ten proces rozwoju do tymczasowego zakończenia.

3.1 Ojcowie apostolscy

Do poapostolskich, czyli tzw. apostolskich23 ojców od XVII w., zaliczają się ci pisarze, którzy mieli bezpośredni lub pośredni kontakt z apostołami24. Określenie „ojcowie apostolscy” jest stosunkowo młode. Pierwszym, który podsumował te pisma w swoim Apostolorum Patrum Collectio w 1633 roku, był Jean Baptiste Cotelier. W przedmowie Cotelier wyjaśnia, że ​​autorzy są albo towarzyszami apostołów, albo ich uczniami. Są także najważniejszym źródłem informacji pomiędzy Nowym Testamentem a Ojcami Starokatolickimi. Pisma powstały pod koniec pierwszej i drugiej połowy II wieku25. Pisma wydają się jednolite, ponieważ powstały w podobnych warunkach26. Wolność charyzmatyczna i zaangażowanie instytucjonalne współistnieją i jedno i drugie rości sobie prawa. Ojcowie apostolscy zmagali się z pierwszymi napięciami pomiędzy tradycją wiary a życiem wiary. Przykazanie chrzcielne (Mt 28,19)27 zachęca chrześcijan do zastanowienia się nad relacją pomiędzy Ojcem, Synem i Duchem Świętym28. Tutaj zaczyna się historia interpretacji.

3.1.1 Listy łaskawe

U Euzebiusza biskup Klemens z Rzymu jest wymieniony jako autor pierwszego Listu Klemensa (Hist eccl IV 23.11). Ireneusz umieścił go na trzecim miejscu na liście biskupów Rzymu, po Linusie i Anaklecie (por. Haeres III 3.3). List jest datowany przez badaczy na około 95 r. n.e. i przez pewien czas był uważany za jedno z pism świętych w Egipcie i Syrii29. List dotyczy sporów toczących się we wspólnocie Koryntu. Społeczność rzymska prawdopodobnie interweniowała w sporze po tym, jak presja prześladowań cesarza Domicjana osłabła wraz z jego śmiercią w 96 r.30. List świadczy o bardzo biblijnym chrześcijaństwie, w którym główną rolę odgrywają biblijne wskazówki dotyczące właściwej zmiany31. Ponadto widoczne jest głębokie zakorzenienie żydowskiej pobożności biblijnej (por. 1 Klem 4,10-12). Euzebiusz pisze, że list ten został odczytany zgodnie ze starożytnym zwyczajem i służył jako pouczenie (Hist Kazn. IV 23.11). Chociaż był to list pasterski, w pierwszym liście Klemensa znajdują się oznaki chwały, jaką Jezus miał już przed swoim wcieleniem (1 Klem. 16:2):

Berło majestatu Bożego, Pana Jezusa Chrystusa, nie ukazało się w chełpliwym i ostentacyjnym przepychu, choć mógł, ale w pokorze, jak oznajmił o nim Duch Święty; bo mówi: Panie, kto uwierzył naszemu nauczaniu? Komu zostało objawione ramię Pana?

Grillmeier zauważa, że ​​tytuł Pan jest imieniem samego Chrystusa, tak jak Bóg i Władca są tytułami Ojca32. Jezus jest dalej określany jako „odbicie Jego majestatu”, „arcykapłan”, „adwokat” i „pomocnik” ( 1 Clem 36).

W rozdziale poświęconym niebezpieczeństwu nieposłuszeństwa (1 Klem. 59,3-4) również nie widać merytorycznie podobieństwa. W tekście ojciec i syn są ze sobą połączeni.

…Stwórca i Nadzorca każdego ducha; Ty, który rozmnażasz narody ziemi i wszystkich, którzy Cię wybrali, aby Cię miłować przez Jezusa Chrystusa, Twojego umiłowanego Syna, przez którego nas wychowałeś, uświęciłeś i zaszczyciłeś...

...wszystkie narody powinny Cię rozpoznać, że jesteś jedynym Bogiem, a Jezus Chrystus jest Twoim synem i „jesteśmy Twoim ludem i owcami na Twoim pastwisku”.

Dalej jest powiedziane (1 Clem 58:2):

Skorzystaj z naszej rady, a nie pożałujesz. Albowiem żyje Bóg i żyje Pan Jezus Chrystus, i Duch Święty, wiara i nadzieja wybranych...

Lista Ojca, Syna i Ducha Świętego nie jest szczegółowo wyjaśniona w tym liście. Bliskie oczekiwanie królestwa Bożego, to znaczy, że chrześcijanie oczekiwali rychłego końca świata, jest nadal bardzo żywe w tym momencie. Autor pisze o misji Chrystusa przez Ojca (1 Klem. 42,2-3):

Tak więc Chrystus jest (wysłany) od Boga, a apostołowie od Chrystusa; Zatem jedno i drugie wydarzyło się według wszelkiego porządku, zgodnie z wolą Bożą. W ten sposób otrzymali swoje zadania, zostali z całą pewnością wypełnieni przez zmartwychwstanie naszego Pana Jezusa Chrystusa, utwierdzili się w wierze w Słowo Boże, a następnie pełni Ducha Świętego wyruszyli, głosząc, że Królestwo Boże jest już w ręka...

Drugi List Klemensa jest najstarszym zachowanym kazaniem zbiorowym33. Autor jest prezbiterem, skądinąd nieznanym34. Z uwagi na fakt, że drugi List Klemensa bardzo wcześnie został powiązany z pierwszym, zasadne jest przypuszczenie, że kazanie to miało miejsce w Rzymie lub w Koryncie35. Dlatego też czas napisania należy określić wkrótce po pierwszym liście.

Pierwszy rozdział rozpoczyna się jasnym wyznaniem Chrystusa (2 Clem 1,1 przeł. BKV I,35 s.294):

Bracia, powinniśmy myśleć o Jezusie Chrystusie jak o Bogu, jak o sędzio żywych i umarłych (por. Dz 10, 42)…

Dalej czytamy (2 Clem 9:5):

Bo jeśli Chrystus, Pan, nasz Zbawiciel, który był pierwszym duchem, stał się ciałem i powołał nas, to i my otrzymamy nagrodę w tym ciele.

Grillmeier uznaje bardzo daleko idący chrystocentryzm z naciskiem na doktrynę odkupienia. Ponadto uznanie ludzkiej natury Jezusa Chrystusa i jego wcielenia służy jako dogmatyczna podstawa przeciwko naukom gnostyków przeciwnych ciału36. To wcześniejsze istnienie jest również wzmocnione przez fakt, że Jezus najpierw stał się duchem, a potem ciałem. Grillmeier podkreśla, że ​​kazanie nie ma szczególnej wartości duchowej i dopiero w pierwszym rozdziale wznosi się „na wyżyny uwielbienia Chrystusa przez Jana”38.

3.1.2 Ignacy z Antiochii

Według Euzebiusza (Hist Eccl III 22) Ignacy był następcą Ewodiusza, łącznie z apostołem Piotrem, trzecim biskupem Antiochii. Za cesarza Trajana grupa żołnierzy sprowadziła Ignacego do Rzymu, gdzie miał on zginąć w walce byków (BKV I, 35).

W drodze z Antiochii do Rzymu napisał siedem listów, w których szczególnie zwrócił uwagę na niebezpieczeństwo herezji, zwłaszcza ze strony „judaistów”39 i „Doketów”40 (Ign Smyrn 4,2)41. Chrystus ukazany jest jako Izraelita księdza (Ign Philad 9.1), jednocześnie znajduje się ostrzeżenie o przyjęciu zwyczajów żydowskich (Ign Philad 6.1) i szabacie (Ign Magnes 9.1). Wick zwraca uwagę, że chrześcijaństwo było nadal bardzo bliskie judaizmowi42. List świadczy o przestrzeganiu zasad porządku lokalnego, jednocześnie dystansując się od judaizmu.

Jako biskup tej ważnej wspólnoty jest łącznikiem między wspólnotami apostolskimi a pierwotnym Kościołem katolickim43. To on jako pierwszy ukuł w swoim liście do Smyrny termin catholikos (generał) (8.2). Biskupi coraz częściej używają tego wyrażenia, aby odróżnić się od schizmatyków (podziałów Kościoła) lub heretyków (heretyków)44.

Teologia Ignacego jest zorientowana praktycznie. Doktryna o Boskim porządku zbawienia stanowi rdzeń jego wiary; Bóg chciał zbawić ludzi, dlatego w Starym Przymierzu założył instytucję zbawienia, której dopełnieniem Nowe Przymierze jest wcielenie Jezusa Chrystusa, który jest prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem, którego cierpienie i śmierć niosą ludziom zbawienie45. Ignacy pisze do Efezjan (Ign Efez 18:1-2):

Duchem moim jest tylko usunięcie krzyża, który dla niewierzących jest przeszkodą, a dla nas zbawieniem i życiem wiecznym. Gdzie jest mądry człowiek? Gdzie badacz? (por. 1 Kor 1,20) Gdzie jest chluba tych, których zwą mądrymi? Albowiem nasz Bóg, Jezus Chrystus, został poczęty przez Maryję, zgodnie z Bożym zamysłem zbawienia, co prawda z nasienia Dawida, ale z Ducha Świętego (por. J 7,42; Rz 1,3; 2 Tm 2,8 ); urodził się i został ochrzczony, aby oczyścić wodę poprzez cierpienie.

Bezpośrednio nazywa Jezusa Bogiem. Dalej czytamy (Ign Ef 19:3):

...ponieważ Bóg objawił się w ludzkiej postaci, aby stworzyć na nowo (por. Rz 6, 4) życie wieczne...

Jacobs rozpoznaje w tym liście obronę przed gnostykami, ponieważ Ignacy ukazuje Boga jako zdolnego do cierpienia i w ludzkiej postaci. Dla gnostyków Syn jako istota niebiańska jest niezdolny do cierpienia i nie może przyjąć (prawdziwej) ludzkiej postaci46.

Dalej mówi się w odniesieniu do ciała Chrystusa, nawiązując do Docetian (Ign Efezjan 20:2):

Zwłaszcza (uczynię to), gdy Pan mi objawi, że wszyscy jesteście zgromadzeni, człowiek po człowieku, w łasce według imienia, w jednej wierze i w Jezusie Chrystusie, który w ciele jest z rodu Dawida , Syna Człowieczego i Syna Bożego, abyście w duchu niepodzielnym podlegali biskupowi i prezbiterium, łamiąc jeden chleb, który jest lekarstwem na nieśmiertelność, antidotum, abyśmy nie pomarli, ale żyć wiecznie w Jezusie Chrystusie.

Podobnie koncepcja preegzystencji jest wyraźnie rozpoznawalna (Ign Magnus 6.1)

...powierzono im służbę Jezusa Chrystusa, który był z Ojcem od wieków i pojawił się na końcu (czasów).

Grillmeier widzi kontrast pomiędzy Synem Człowieczym a Synem Bożym jako zapowiedź doktryny o dwóch naturach, która jednak ma jeszcze charakter statyczny47.

3.1.3 Polikarp

Jako biskup Smyrny w Azji Mniejszej jest jedną z najważniejszych postaci kościelnych II w.48. Nie ustępował w znaczeniu współczesnemu mu Ignacemu, który swój siódmy list (ok. 130 r.) skierował do Polikarpa (por. Ign. Polik). . Urodzony w 69 r. lub wcześniej49, zmarł w 155 r. n.e. Poniósł męczeńską śmierć w Smyrnie50 (por. Hist Eccl V 20). Według Euzebiusza (Hist Eccl III 36,1)51 Polikarp znał tych, którzy osobiście widzieli Jezusa i służyli mu, a także był uczniem apostołów. Uczył się od apostołów, z którymi współpracowało wielu, którzy widzieli Jezusa, i został przez nich ustanowiony biskupem kościoła w Smyrnie (Haeres III 3:4; Hist Eccl IV 14:2-4). Jego list dotyczy podstawowych wskazówek, w tym właściwej doktryny (Polyk 7.2), jałmużny (10.2) i przestrzegania pism świętych (12.1). Pokazuje nabożeństwo wczesnochrześcijańskie, które ma silne wpływy żydowskie.52

W swoim dziele List Polikarpa ze Smyrny do Kościoła w Filippi dokonuje rozróżnienia pomiędzy określeniem Ojca jako Boga i Wszechmogącego (gr. Theos Pantokrator) a Jezusem jako Zbawicielem i Panem (por. Poli 1:1; 2:1). 53 We wstępie do listu (Polyc prae) czytamy m.in.:

Polikarpa i jego prezbiterów do Kościoła Bożego w Filippi; Miłosierdzie i pokój niech będą z wami w obfitości od Boga Wszechmogącego i Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa.

Poświęca rozdział ostrzeżeniu przed doketystami. Polikarp pisze o pojawieniu się Jezusa w ciele (Polyk 7.1 przeł. BKV I.35 s. 163):

Każdy bowiem, kto nie wyznaje, że Chrystus ukazał się w ciele, jest antychrystem (por. 1 J 4,2.3; 2 J 7); a kto nie wyznaje świadectwa krzyża, z diabła jest...

Nie rozwija się żadnych specjalnych nauk Bożych. Powodem tego może być to, że Polikarp był raczej człowiekiem praktyki niż teologiem (Kraft 1966: 19).

3.1.4 List Barnaby

Według uczonych aleksandryjskich Klemensa (Strom II 6,31; 7,35; 20,116) i Orygenesa (Contra Cels I 63) autorem jest apostoł Barnaba, towarzysz Pawła54. Jednak z powodu antysemityzmu i dyskwalifikacji Starego Przymierza teza zawarta w traktacie jest bardzo kontrowersyjna55. Euzebiusz zalicza traktat do pism kontrowersyjnych (Hist Eccl III, 25). List Barnaby adresowany jest do bezimiennej wspólnoty chrześcijańskiej, którą autor zna osobiście (Stodoła 1,3; por. 9,9). Czas powstania56 ok. 130 r., spisany najwcześniej po zniszczeniu Świątyni Jerozolimskiej po 70 r. i po raz pierwszy poświadczony przez Klemensa Aleksandryjskiego57.

Alegoryczna interpretacja Pisma Świętego mogłaby zakładać, że zostało ono napisane w Egipcie, gdzie działał także Filon (BKV I, 35). Celem traktatu jest „doskonała wiedza” w powiązaniu z wiarą (Stodoła 1:2). List Barnaby dzieli się na dwie bardzo nierówne części. Pierwsza część (Stodoła 2-17) ma charakter doktrynalny i dogmatyczny, część druga (Stodoła 18-20) zawiera przepisy i przestrogi moralne58.

W tekście znajdujemy wzmiankę o preegzystencji Chrystusa, który był ze stworzeniem od początku (Stodoła 5,5):

To także (muszę powiedzieć), bracia moi: jeśli Pan wziął na siebie cierpienie za dusze nasze, chociaż jest Panem całego świata, do którego Bóg powiedział przy założeniu świata: „Pozostawcie nam człowieka, nasz obraz i podobieństwo”, jak przyjął na siebie cierpienie z rąk ludzi? Zrozumieć!

Zeller pisze we wstępie, że Listu do Barnaby nie należy cenić wysoko pod względem teologicznym i literackim (BKV I, 35). Zdarzają się tu pomyłki, objazdy i przeskoki myślowe, a list swoim prostym językiem też nie jest arcydziełem stylistycznym. Zeller stwierdza jedynie, że braki te wynikają z nieodpowiedniego wykształcenia autora i słabego talentu literackiego. Sam autor podaje, że jego styl pisania jest prosty ze względu na (prawdopodobnie niższą) inteligencję czytelników (por. Stodoła 6.5)59.

3.1.5 Pasterz Hermasa

Ten zapis pochodzi od wczesnochrześcijańskiego proroka, któremu anioł ukazał się jako młody pasterz, gdy ten nie spał. Pismo powstało w Rzymie około 140 r. i uzyskało częściowy status kanoniczny w II wieku60. Pasterz Hermasa jest prawdopodobnie bratem biskupa Piusa61. Autor przedstawia się jako współczesny rzymskiemu Klemensowi (Herma I 4.4) rozpoznać. Zatem albo notatka w kanonie Muratoriego62 jest błędna, albo Hermas jest redaktorem starszej książki, która jest dostępna w formie pisemnej63.

Pasterz zyskał najwyższą reputację w kościele greckim, ale wcześnie znalazł też swoich przeciwników64. Ireneusz (Haeres IV 30.2.), Tertulian (De orat 16) zaliczają go do Pisma Świętego, a także do Kodeksu Synajskiego. Tertulian (De pudic 10) w swoim okresie montanistycznym66 zwalcza Pasterza jak księgę natchnioną, tak jak robił to przed nim autor fragmentu Muratoriego. Według Euzebiusza list spotkał się ze sprzeciwem jednych, a przez innych czytany publicznie w niektórych kościołach jako niezbędny, zwłaszcza na początkowych lekcjach (Hist Eccl III 3.6). Chociaż list jest bardziej poświęcony wątkom moralnym i praktycznym, znajdują się w nim także fragmenty próbujące opisać sytuację syna. W objaśnieniu przypowieści o winnicy (Herm III 5,5,2) jest napisane:

Polem jest ten świat (por. Mt 13,38); Pan pola jest Stwórcą wszystkich rzeczy (por. Ef 3,9; Ap 4,11; Hbr 3,4), który je udoskonalił i utwierdził; Syn jest Duchem Świętym; sługa jest Synem Bożym; winoroślą jest ten lud, który on sam zasadził;

Poglądy Hermasa na temat Trójcy nie są jasne, zwłaszcza zdanie „Syn jest Duchem Świętym” stało się już powodem wielu prób wyjaśnienia (BKV I, 35).

Dalej pisze o preegzystencji ducha i wcieleniu Jezusa (Herm III 5,6,5):

Bóg przeszczepił Ducha Świętego, który był tam wcześniej i który wszystko stworzył, w ciało, którego chciał. A to ciało, w którym mieszkał Duch Święty, dobrze służyło duchowi, postępując w świętości i czystości, wcale nie kalając ducha.

Dalej jest napisane (Herm III 9,1,1):

Kiedy spisałem przykazania i przypowieści Pasterza, Anioła Pokuty, przyszedł do mnie i powiedział do mnie: „Pokażę ci, co pokazał Duch Święty, który przemówił do ciebie w postaci Kościoła Ty ; albowiem duch ten jest Synem Bożym.

Gaâb rozpoznaje Trójcę, która wynika z formuły chrzcielnej i regula fidei67. Nie należy spodziewać się hipostazji po Niceneum, raczej następuje ona po Apostolicum. Z tego Gaâb wynika czysto ekonomiczna trójca: Bóg czyni wszystko, Syn pojawia się, aby stworzyć świat, a Duch Święty aktywnie uczestniczy w tym dziele68.

Według Simonisa w Piśmie Świętym w połowie II wieku istniały obok siebie dwa modele Chrystusa: chrystologia wcielenia Pawła i Jana (Logos staje się ciałem) i chrystologia synoptyczna (Logos jest duchem), która później stała się rozwinęła się chrystologia dwunatury69. Pasterz jest słabym osiągnięciem teologiczno-literackim70 i posługuje się wulgarnym językiem71.

3.1.6 Ból

Didache, znana również jako Doktryna Apostolska, została napisana pomiędzy 80 a 100 rokiem naszej ery (BKV I,35). Jest to najstarszy zakon kościelny72. Miejscem powstania jest prawdopodobnie Syria. Jest to chrześcijańska nauka moralna dla pragnących przyjąć chrzest, obejmująca szesnaście rozdziałów73. Didache zyskała wysoką reputację w kościołach Syrii, Izraela i Egiptu74. Justyn zna Didache (1Apol I, 16), Klemens z Aleksandria uważa je za Pismo Święte (obecnie I 20.100). Zna także Origines (De Princ 2.7); Euzebiusz odsyła je do apokryfów Nowego Testamentu (Hist Eccl III 25.4). Wspólnoty zaczęły wcześnie, zgodnie z instrukcjami Jezusa zawartymi w Ewangelii Mateusza 28:19, chrzcić ludzi w imię Ojca, Syna i Ducha Świętego (Didache 7:3). Wyznanie chrześcijańskie przy chrzcie wykazuje oddzielenie od judaizmu75. Jezus nazywany jest Chrystusem (Didache 9:4) i sługą Bożym76. Dlatego Didache nie rozwija żadnej szczególnej doktryny o Trójcy.77

3.2 Greccy apologeci

Podczas gdy ojcowie apostolscy dedykowali swoje pisma ograniczonemu kręgowi czytelników o określonej trosce, apologeci pisali do szerszego grona odbiorców78. Co więcej, pisma obronne nie były już adresowane do zwykłego ludu, ale do cesarzy i uczonych. W miarę rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa jest ono narażone na szereg niebezpieczeństw.

Początkowo ogólne oskarżenia i oszczerstwa79 wobec chrześcijan są coraz bardziej systematyzowane przez filozofów i mówców. Przykładami są niezachowane przemówienie M. Corneliusa Fronto przeciwko chrześcijanom z Cirta80. Ponadto De morte peregrini (kpiący artykuł przeciwko chrześcijanom) satyryka Luciana z Samosaty około 170 r. lub atak środkowoplatońskiego Celsusa81 Contra Christianos około 178 r., przeciwko któremu Orygenes podejmuje później działania swoim dziełem Contra Celsus. Kolejnym przeciwnikiem jest neoplatończyk Porfiriusz (234–304 r.), uczeń Plotyna. W Rzymie napisał Piętnaście ksiąg przeciwko chrześcijanom82. Był uczonym pierwszej klasy, jego nauczyciel Longinus określił go mianem chodzącego uniwersytetu83.

Od czasu Trajana (cesarz rzymski 98–117 ne) państwo rzymskie w końcu zdecydowało się uznać chrześcijaństwo za niebezpieczny przesąd.84 Jego następca Hadrian (cesarz rzymski 117–138 ne) jest pierwszym, któremu przeprosiny zostało zaadresowane. Oprócz istniejących od początku konfliktów (interpretacji prawa i proroków) z judaizmem, dla młodego Kościoła chrześcijańskiego pojawiło się nowe zagrożenie, które niepokoiło już ojców apostolskich i powodowało u nich reakcję: gnoza85.

Apologeci próbowali wyrazić swoje stanowisko na kilku frontach. Tradycja apologetyczna wywodząca się z judaizmu jest rzadko wykorzystywana86. Apologetyka chrześcijańska wywodzi się raczej bezpośrednio z filozofii platońskiej, która stworzyła pomost między pogaństwem a chrześcijaństwem. Filozofia pogańska, zwłaszcza w Aleksandrii, sama uznała, że ​​duch ludzki jest zależny od objawienia87. Kiedy greccy apologeci stali się chrześcijanami, nie przestali być filozofami. Wykorzystywali raczej argumenty i narzędzia swojej filozofii do konfrontacji z opozycją88. Generalnie apologeci chcieli odeprzeć oskarżenia pod adresem ich wiary, a jednocześnie pokazać swoją wyższość moralną i duchową89.

Podczas gdy wcześniejsze pisma były adresowane wyłącznie do chrześcijan, apologeci mają do czynienia z czytelnikami, którzy nie należą do chrześcijaństwa. Aby znaleźć wspólną płaszczyznę, dyskusja schodzi na filozofię. Filozofia pogańska opisuje zatem prawdę tylko częściowo, gdyż boski racjonalny duch Chrystus przyszedł na ziemię jako Logos, aby głosić prawdę90. Trudno się zatem dziwić, gdy niektórzy apologeci określają chrześcijaństwo jako „prawdziwą filozofię” (por. Strom I 90,1; 2Apol 10,2).

3.2.1 Justyn Męczennik

Justyn, zwany „męczennikiem” lub „filozofem”, urodził się około roku 100 n.e. w rodzinie pogańskiej91. Około roku 130 spotkał w Efezie starego człowieka (Dz 8,1), który wskazał mu proroków i wskazywał na Chrystusa. W 165 r. został stracony w Rzymie92

Dla Justyna nauki Sokratesa, Platona i stoików są zwiastunami Chrystusa (1Apol 46; 2Apol 13). Według stoickich nauk wszyscy ludzie mają udział w rozumie świata, Logosie. Wszędzie znajduje ziarna prawdy, lecz pełna wiedza należy do Chrystusa (2 Dz 13). W ten sposób prawdę można pojąć rozumem, a Justyn podąża za Platonem (Dz 3,7). Dla Justyna nie ma sprzeczności między filozofią a Bogiem (Dyal. 2:1):

...Filozofia jest bowiem dobrem bardzo wielkim, które jest także bardzo cenne przed Bogiem...

Justyn uważany jest za najważniejszego apologetę II wieku93. Jako podróżujący nauczyciel podróżował w przebraniu filozofa i założył w Rzymie szkołę chrześcijańską94. Później Tacjan został jego uczniem.

Euzebiusz wymienia osiem dzieł Justyna (Hist Eccl IV 18), z których zachowały się tylko trzy. Przeprosiny pierwsze i drugie oraz dialog z Żydem Tryfonem. W swoich dwóch przeprosinach Justyn broni chrześcijan oddających cześć prawdziwemu Bogu i Jego Synowi przed państwem rzymskim95. Dla Justyna wcielony Logos jest Bogiem i nawiązuje do Starego Testamentu, aby ustanowić wielość Boga (Dyal 129,2a).

Co więcej, kiedy Logos oznajmia, że ​​Bóg przemówił na początku (Rdz 3,22; por. Dz 62,3): „Oto Abraham stał się jak jeden z nas”, to właśnie poprzez słowo „jak jeden z nas” z nas”, co ponownie wskazuje na liczbę mnogą.

Dalej jest napisane (wybierz 129.4b)

Według objawienia Logosu, ten Zrodzony został stworzony przez Ojca ponad wszystkie stworzenia, a Zrodzony jest osobowo różny od Stwórcy.

Logos i Ojciec to dwoje w symbolicznym języku Biblii (Dyan. 129:2b). Został poczęty mocą i wolą Ojca, ale nie przez oddzielenie. Opisuje go jako ogień, który nie gaśnie, gdy zapala coś innego (por. Dz 128,1.4). Pierwszym pokoleniem Boga jest Logos (por. 1Apol 21), a zatem pierworodny wszystkich stworzeń (por. Dz 84,2). W drugiej Apologii Justyn mówi o Logosie, który był w Ojcu przed całym stworzeniem (2Apol 5):

Ojcu wszystkich, ponieważ był niezrodzony, nie nadano mu imienia. Bo gdy komuś nadawane jest imię, osoba, która je nadała, jest od niego starsza. Ojciec, Bóg, Stwórca, Pan i Wódz to nie imiona, a jedynie tytuły zaczerpnięte z jego dobrodziejstw i dzieł. Ale Jego Syn, który jako jedyny w prawdziwym sensie nazywany jest Jego Synem, Logosem, który był w Nim przed całym stworzeniem i który zrodził się, gdy stworzył i wszystko przez Niego na początku zarządził, nazywany jest Chrystusem.

Ale oba są jednym, chociaż istnieje sekwencja chronologiczna (imiennik jest starszy). Ohlig zauważa, że ​​Logos wyłonił się od Ojca dopiero na początku procesu stworzenia jako odrębna istota96. Oto, co jest tam napisane (Dial 61.1):

Przed wszystkimi stworzeniami, jako początek, Bóg stworzył z siebie rozumną moc, która z Ducha Świętego dała początek chwały Pana (por. Wj 16,7 n.), innym razem Syna (por. Ps. 2:7), potem mądrość (por. Przysłów 8), teraz anioł, teraz Bóg, teraz Pan i Logos (por. Ps 32:6; 106:20).

Justyn opisuje Logos na dwa sposoby. Z jednej strony Logos jest tożsamy ​​z odwiecznym Bogiem, z drugiej strony ten Logos wyłania się z Boga. Justyn uznaje potrójny podział Boga, przy czym Syn zajmuje drugie miejsce, a Duch Święty – trzecie miejsce (1Apol 13).

I abyśmy pamiętali także o tym, który był w tym naszym nauczycielem i na to się narodził, Jezusie Chrystusie, ukrzyżowanym pod Poncjuszem Piłatem, namiestnikiem Judei za cesarza Tyberiusza, którego uznaliśmy za Syna Bożego prawdziwy Bóg Pokażemy, że zajmujemy drugie miejsce, a na trzecim słusznie czcimy ducha proroczego.

Przed Justynem Platon nauczał tej idei Boga także w Tymeuszu 97, w tym samym porządku trynitarnym (por. 1Apol 60). Ziebritzki zauważa, że ​​triadyczne wyliczenie Ojca, Syna i Ducha Świętego odnosi się do doksologii (liturgii) lub zestawień przedmiotów wiary (por. 1 Apol 13). W jego pismach nie widać wyraźnej teologii trynitarnej98

3.2.2 Tatian

Tacjan (120 – 180 n.e.) urodził się w rodzinie asyryjskojęzycznej, w rodzinie Asyryjczyków (por. De orat 42.1). Początkowo w różnych kultach bogów i w tajemniczych ciemnościach misteriów greckich (BKV I, 12) przekonała go wyzwalająca prostota chrześcijaństwa i początek wszystkiego w jednym Panu (por. De orat 29,3 ).

W Rzymie nawiązał kontakt z Justynem i pod jego wpływem odnalazł wiarę chrześcijańską99. Miał różnice zdań ze swoim nauczycielem, zwłaszcza w odniesieniu do starożytnego świata duchowego, i w 172 r. wrócił do swojej syryjskiej ojczyzny, gdzie: między innymi... Evangelienharmonie100 napisany w języku syryjskim. Mimo wrogiego stosunku do filozofii greckiej Kraft zalicza go do grona średnioplatońskich101. W swoich pismach wskazuje na wyższość swojej „filozofii” nad doktryną grecką, gdyż Mojżesz jest starszy od Homera (por. De orat 31.1). Ireneusz relacjonuje, jak po śmierci Justyna Tatian został nauczycielem Enkratesów, którzy żyli w celibacie i życiu w celibacie (por. Haers I 28,1).

W swoim przemówieniu do wierzących w Grecji pisze, że Pan był na początku sam (De orat 5:1-3):

Bóg był na początku; Jednak zgodnie z naszą tradycją początkiem jest moc Logosu („Słowa”) (por. J 1,1). Pan wszystkich rzeczy, będący jednocześnie hipostazą (początkiem) wszechświata, był wprawdzie sam w czasie, gdy nie było jeszcze stworzenia, ale o ile była z nim wszelka moc wszystkiego, co widzialne i niewidzialne, wszystko także istniało już u niego dzięki mocy logo. Logos wyłonił się dopiero poprzez akt woli Bożej, której istota jest prosta, ale nie bez powodu wyszedł od Niego i stał się pierworodnym dziełem Ojca (por. Kol 1,15): wiemy, że jest On początek świata. Jego narodziny nastąpiły w wyniku podziału, a nie separacji; bo to, co odcięte, zostaje na zawsze oddzielone od pierwszej osoby, do której należało, a to, co podzielone, oddawane jest tylko tu i ówdzie, jak w gospodarstwie domowym, nie czyniąc osoby, której zostało odebrane, uboższym...

Logos to przede wszystkim hipostatyczna władza rozumna w Bogu, jak zauważa Richter102. Oikonomia (uporządkowanie), podobnie jak ogień, to dzielenie i mnożenie bez usuwania czegokolwiek i zmiany istoty, czyli połączenie dwóch części w jedną Harmonię. Ostatecznie Tacjan interpretuje relację między Bogiem a Logosem i dlatego nie może być używany jako świadek myślenia trynitarnego. Ohlig dodaje: Jeśli Logos określa się jako dzieło Boże, ma on początek doczesny i należy go przypisać stworzeniu103. Grillmeyer rozpoznaje u Tatiana i Justyna wyjątkowość Boga jako „ustrukturyzowanej” jedności. Logos jest w Bogu jako logos moc (gr. dynamis) i powstaje z aktu woli Bożej prostoty. „Dzieło pierworodne” stanowi pomost między „jednym” a „wieloma”104

3.2.3 Atenagoras

Atenagoras (133–190 n.e.), współczesny Tacjanowi, jest bardzo otwarty na grecką edukację105. Apologeta Atenagoras jest postacią stosunkowo nieznaną w wielkiej tradycji kościelnej (BKV I, 12). Euzebiusz nie wspomina o nim w swojej historii Kościoła.

Jest kolejnym świadkiem przygotowania chrześcijaństwa poprzez filozofię, która zmierza do monoteizmu (por. Apollo 4-6). Ale chrześcijanie są lepsi, ponieważ ich „filozofia” jest objawiona, a nie ujawniona.106 Niemniej jednak idea objawienia nie pojawia się u Atenagorasa tak mocno, jak u Justyna, zauważa von Harnack .107

Chce pokazać, że chrześcijaństwo jest całkowicie logiczne i odpowiada postulatom rozumu (BKV I, 12). Dla niego prorocy, pod wpływem boskiego natchnienia, służą potwierdzeniu słuszności jego poglądu (por. Apollo 7,9).

To, co Atenagoras przekazuje w naukach chrześcijańskich, wymaga głębokiego zrozumienia. Jednym z teologicznych akcentów prośby o chrześcijan do cesarza Marka Aureliusza (ok. 170 r.) jest przede wszystkim dogmatycznie poprawne, przenikliwe i wówczas niemal zaskakujące przedstawienie chrześcijańskiej nauki o Trójcy (BKV I, 12). Jego drugie dzieło, O zmartwychwstaniu, jest chrześcijańskim traktatem filozoficznym skierowanym przeciwko tym, którzy zaprzeczają zmartwychwstaniu.

Logos jest Myślą Odwieczną, a Ojciec nosił w sobie to pierworodne odpocznienie (por. Apollo 10). Atenagoras wyznaje Trójcę Świętą108: Boga Ojca, Boga Jezusa Chrystusa i Ducha Świętego (Apol 10).

...Kto powinien cokolwiek o tym wiedzieć, kiedy słyszy ludzi, którzy wyznają jednego Boga Ojca i jednego Boga Syna i jednego Ducha Świętego i udowadniają, że w jedności są potężni, a różni, by wrzeszczeć jak ateiści?...

Nazywa Syna wzorową myślą i twórczą mocą, dzięki której wszystko się stało (por. Apollo 10). Takie stwierdzenia można znaleźć także u Filona. Jego wpływ widać także w nauce Atenagorasa o demonach (por. Apol 23-27). Dla niego Duch Święty jest „wypływem Boga”, wychodzącym i powracającym jak „promień słońca” (Apol. 10, por. 24).

Dla Haudela petycja Atenagorasa w sposób dobitny ukazała możliwość przezwyciężenia zarówno modalizmu (Bóg działający na różne sposoby), jak i podporządkowania (podporządkowania ojcu), choć ten ostatni nie został w pełni osiągnięty109.

Grillmeier oddaje cześć teologicznej refleksji Atenagorasa. W przeciwieństwie do innych apologetów, udało mu się dobrze przemawiać do intelektualnie wiodącej klasy w regionie Morza Śródziemnego, nie prowokując nadmiernego lub niedostatecznego podkreślania Ojca i Syna w Trójcy.110

3.2.4 Meliton

Niewiele wiadomo o życiu Melito. Euzebiusz zalicza go do grona największych obrońców boskości i człowieczeństwa Jezusa Chrystusa (Hist Kazn. V 28,5). Jest także jedną z „wielkich gwiazd Azji” (Hist Kazn. V 24,2.5). Jest młodszym rówieśnikiem Justina i zmarł w latach 80. Jest bardziej duchownym niż apologetą, w swoich pismach stał się także autorem przeprosin111.

Biskup Melito (Hist Eccl IV 26.2) jest jednym z pierwszych apologetów i zyskał szczególną sławę dzięki swemu kazaniu wielkanocnemu w dniu Paschy (około 160 r.), niestety także w sensie negatywnym, poprzez swą antyjudaistyczną teorię bogobójstwa zawartą we wspomnianym wersecie (Passa 72-86). Jako apologeta Meliton broni chrześcijaństwa, zwłaszcza przed Markiem Aureliuszem (cesarzem rzymskim w latach 161-180).

Meliton pokazał poprzez swoje pisma, że ​​prawo jest stare, ewangelia jest nowa, a łaska trwa na wieki (Pascha 4). Bóg zastępuje Baranka ze Starego Przymierza (Pascha 5), ​​przez co prorocy głosili w Słowie przyjście Chrystusa (Pascha 61-65). Chrystus przyniósł zbawienie, przyjmując ciało zdolne do cierpienia (Pascha 66). Pojawia się w pełni jako prawdziwy człowiek i umiera na krzyżu (Pascha 67-71). W tej śmierci kryje się nowa tajemnica Paschy (Pascha 72-100). Według Grillmeiera pogląd na naturę Jezusa opiera się na jedności rzeczywistości boskiej i ludzkiej. Mocno akcentowana jest realność wcielenia, co sugeruje postawę antygnostycką112. Jednak w jego tekście pojawiają się także odniesienia do trynitarności (Passa 8):113

Albowiem ten, który narodził się jako syn, został zabity jako baranek i złożony w ofierze jako owca, i został pochowany jako człowiek, powstał z martwych jako Bóg, będąc z natury zarówno Bogiem, jak i człowiekiem.

Grillmeier podkreśla, że ​​termin natura nie miał wówczas podłoża techniczno-filozoficznego, lecz należy go tłumaczyć jako „naprawdę” lub „naprawdę”114.

3.2.5 List do Diogneta

List ten jest wczesnym (prawdopodobnie około 160 r.) chrześcijańskim pismem przepraszającym i jest zaadresowany do nieznanego wysokiego rangą poganina o imieniu Diognetus. Autor, miejsce i data nie są jasne. U Euzebiusza nie ma o tym wzmianki. To pismo apologetyczne (w odróżnieniu od innych apologetów) różni się przede wszystkim formą. Autor stara się przekonać czytelnika środkami retorycznymi, swoimi przemyśleniami i środkami stylistycznymi115. Ważnym aspektem listu jest idea objawienia. Wiara chrześcijańska opiera się na misji Syna Bożego i nie jest wynalazkiem ludzkim (por. Diogn 7). Autor pisze, jak Bóg jako Król posyła Syna-Króla (Diogn 7-8):

...w łagodności i łagodności posłał go, jak król posyła syna królewskiego, jako boga posłał go, jak człowieka do człowieka posłał go... Bo któż wiedział, czym jest Bóg, zanim sam się ukazał? […] Nikt z ludu nie widział ani nie rozpoznał Boga, On sam dał się poznać… Dopóki trzymał w tajemnicy swoje mądre rady, wydawało się, że się o nas nie troszczy i nie przejmuje się; Ale kiedy objawił i objawił przez swego umiłowanego Syna to, co było przewidziane od początku, dał nam wszystko razem, zarówno udział w Jego dobrodziejstwach, jak i wizję i wgląd. Kto z nas kiedykolwiek by się tego spodziewał?

Samopojawiający się Bóg jest przejawem doktryny o dwóch naturach. Chodzi o relację pomiędzy ojcem i synem. Bóstwo Jezusa widać wyraźnie, gdyż sam Bóg przychodzi na ziemię (Apol 8) jako odwieczny Logos (Diogn 11):

… Dlatego posłał Logos, aby ukazał się światu… On jest Odwiecznym, o którym mówi się, że „dziś jest Synem” (por. Psalm 2:7)…

W liście do Diogneta, podobnie jak w przypadku Ignacego, Grillmeier krytykuje fakt, że zmartwychwstanie i wywyższenie Chrystusa schodzą na dalszy plan na rzecz odwołania do preegzystencji116. Dla Krause chrystologia tekstu jest mniej rozwinięta niż u Justyna lub Orygenes.117

3.2.6 Teofil

Nawrócony syryjski poganin i biskup wspólnoty w Antiochii jest szóstym następcą apostołów (Hist Eccl IV 20) w drugiej połowie II wieku. Nic więcej nie wiadomo o jego warunkach życia118. Zgodnie z jego teorią Boga i wiedzy jest platonistą, choć podobnie jak Tacjan brutalnie atakuje grecką edukację. Jest także przedstawicielem alegorycznej interpretacji Pisma Świętego w Starym Testamencie119. W swojej apologii An Autolykos zajmuje się chrześcijańską nauką o stworzeniu i jako pierwszy użył słowa Trias (Trójca) w odniesieniu do Ojca, Syna i Ducha Świętego, aby rozróżnić te trzy. Oto jak pisze (Autol 2:15):

... W ten sam sposób trzy dni poprzedzające stworzenie świateł są symbolem Trójcy: Boga, Jego słowa i Jego mądrości. Czwartym symbolem jest człowiek, który potrzebuje światła, aby teraz było: Bóg, Jego Słowo, Jego mądrość, człowiek...

Tej triady nie należy przeceniać – mówi Kraft. Nie jest to rozwój teologiczny Trójcy, ale po prostu Trójca. Dla niego Atenagoras był jaśniejszy niż Teofil w swoim poglądzie na relację pomiędzy trzema Osobami Boskimi120. Pisze dalej (Autol 2:10):

...Bóg stworzył wszechświat z niczego. Nic bowiem nie istniało obok Boga... Tak więc Bóg w swojej mądrości zrodził swoje Słowo, które zdecydowanie w sobie nosił, pozwalając mu wyjść przede wszystkim z Niego... To słowo nazywa się „początkiem”, ponieważ jest zasady i Pana wszystkich rzeczy, które przez niego zostały stworzone. To zatem Słowo, które jest Duchem Bożym, Zasadą (wszystkich rzeczy), mądrością i mocą Najwyższego, zstąpiło na proroków i przez nich głosiło objawienia dotyczące stworzenia świata i reszta rzeczy.

Bóg swoją mądrością niesie w sobie zdecydowany Logos, który jest „Duchem Bożym”. Terminologia ta nie przyczynia się do jasności wewnętrznej definicji Trójcy. Staje się to nieco jaśniejsze w następującym fragmencie (Autol 2:22):

Ale kiedy Bóg chciał stworzyć wszystko, co postanowił stworzyć, stworzył to Słowo jako słowo mówione, pierworodnego każdego stworzenia, nie po to, aby utracić to Słowo, ale aby je zrodzić i być z nim przez kiedykolwiek dotrzymał słowa.

Pan wszystkich rzeczy jest początkiem wszechświata, a Logos był „pierworodnym dziełem” Ojca każdego stworzenia. Ohlig zauważa schemat logosu znany już u Filona (por. Autol 3.3.1). Kiedy ten Logos zostaje stworzony, ma on początek doczesny i dlatego można go przypisać stworzeniu (por. Autol 2,22)121.

3.3 Ojcowie aleksandryjscy

3.3.1 Klemens

Niewiele wiadomo o jego życiu. Urodził się w Atenach około 140/150 r. n.e. Niewykluczone, że do chrześcijaństwa trafił poprzez filozofię platońską, jak wszyscy greccy apologeci122. W Aleksandrii spotkał Pantainusa, który dzięki swoim licznym zasługom przewodził znanej szkole katechetycznej123 (Hist Eccl V 10.4). Clemens był jego uczniem, a po śmierci Pantainos objął stanowisko nauczyciela. W roku 202/203 ataki państwa pod rządami cesarza Septymiusza Sewera124 były szczególnie skierowane przeciwko pracy misyjnej, duchowieństwu i katechumenom (kandydatom do chrztu). Jako znany i odnoszący sukcesy nauczyciel Clemens natychmiast uciekł do Kapadocji, gdzie zmarł około 215 roku n.e.125

Podobnie jak wcześniej Filon, również Clemens próbował użyć środków naukowych do zbudowania spekulatywnej struktury nauczania opartej na objawieniu, która wytrzymałaby krytykę egzegetyczną i filozoficzną.126 Nazywa się to później „teologią naukową”.127 Środkowa droga między wrogością gnostyków do wiary i ich krytyki nauki Trzeba było odnaleźć postawę wielu pierwszych chrześcijan.

Pierwsze systematyczne sformułowanie odróżniające wiarę prostą od głębszej wiedzy wiary można znaleźć u Clemensa128. Ze względu na swoją rozległą wiedzę, w której dorównuje mu jedynie kilku ojców kościoła, posiada on w tym zakresie szczególne kwalifikacje.

Gnostycyzm ma jeden z najważniejszych ośrodków duchowych w Aleksandrii. Gnostycy z powodzeniem kłusują na członków lokalnych kościołów. Klemens znajduje się, że tak powiem, w „pozycji wymuszonej” i obecnie ze swojej strony stara się przekonać gnostyków o „prawdziwej gnozie” w Chrystusie i oddzielić ich od heretyckiej, niekościelnej gnozy.129

W przeciwieństwie do współczesnych sobie Tertuliana i Ireneusza, którzy podeszli do Gnozy raczej defensywnie, Klemens przyjął to określenie pozytywnie. Pisze, że wiedza to coś więcej niż wiara (por. Strom VI 109.2). Jest także przekonany, że Logos wzywa ludzi do gnozy (por. Płatne I 92,3). Z jednej strony wiara stanowi podstawę, a filozofia grecka najpierw oczyszcza duszę, aby przygotować ją do wiary (por. Strom VII 20,2). Jednak wiara ta zostaje udoskonalona i dopełniona poprzez Gnozę (por. Strom VII 55.1-2). Zatem tylko wiara refleksyjna umożliwia odróżnienie prawdy od herezji (por. Strom I 35,2).

Wiele jego dzieł zaginęło, ale trzy zachowane pisma, które opierają się na sobie, są bardzo produktywne z teologicznego punktu widzenia. Pierwszym z nich jest List o nawróceniu do Greków. Opisuje wady religii pogańskich, kultów misteryjnych i filozoficznych koncepcji Boga, a następnie porównuje czystość nauczania chrześcijańskiego z czytelnikiem130. Drugie dzieło, Wychowawca (Paidagogos), dotyczy pouczeń moralnych dla chrześcijan. Podejścia trynitarne można znaleźć tutaj. Klemens opisuje Logos jako anioła, który wcielił się w Jezusa (Płatny I 59.1):

Któż mógłby nas wychować z większą miłością niż on? Dawniej starsi ludzie mieli starsze przymierze, a prawo ćwiczyło lud w strachu, a Logos był aniołem; Z drugiej strony nowym i młodym ludziom zostało dane nowe i młode przymierze, Logos stał się ciałem, a strach przemienił się w miłość i narodził się tajemniczy anioł Jezus.

Według tezy Ohliga wczesna żydowska doktryna o aniołach wpłynęła najpierw do judaizmu hellenistycznego131, a później do chrześcijańskiej doktryny o Trójcy132. Pasterz Hermasa donosi o sześciu wspaniałych aniołach stojących wokół syna (por. Herm III 12,6-8). Wątpliwe jest, czy w tym fragmencie Jezus jest nazywany aniołem.

W swoim trzecim dziele, głównym dziele Dywany (Stromateis), Clemens stara się wykazać zasadniczą zgodność filozofii greckiej z wiarą chrześcijańską oraz wyższość tej ostatniej. Klemens pisze nam o niepodzielności i niewyczerpalności Boga (Strom V 81,5-6):

…Ale nikt nie może nazwać tego całością w prawdziwym tego słowa znaczeniu; bowiem „całość” należy do pojęcia wielkości, a Bóg jest Ojcem całego świata. Ale z Bogiem też nie można rozmawiać o częściach; Jedno jest bowiem niepodzielne, a zatem nieskończone, nie w tym sensie, że nie można go traktować wyczerpująco, ale że nie można go podzielić na części i że nie ma końca, a zatem jest bezkształtny i bezimienny.

W tzw. bezimienności Boga Ohlig widzi bardziej wymiar grecko-kosmiczny niż biblijnego Boga, który nie jest bezimienny133.

Klemens pisze dalej, że z tego „jednego” emanuje słowo Boże (Strom V 82,4), anioł (jako Logos) wskazuje Mojżeszowi drogę (Paid I 58,1), a trzecia osoba jako Duch Święty (Strom V 103,1).

Być może mówi proroczo o doskonałym obdarzeniu naturalnym, które dąży do wiedzy, jeśli być może, jak przypuszczają niektórzy, nie chce swoją listą trzech różnych natur opisywać trzech różnych form życia, a mianowicie żydowskiej jako srebrnej a Grecy jako trzeci i chrześcijanie jako zmieszani z królewskim złotem, mianowicie Duchem Świętym.

Według Grillmeiera doktryna logosu Clemensa jest bardzo bliska Filonie134. Chrystus jest absolutnym wzorem człowieka. Celem człowieka jest całkowita równość (gr. homoioza) (por. Strom VI 114,4). Dla Klemensa, podobnie jak dla greckich apologetów, Logosem jest Jezus Chrystus. Jednak większy nacisk kładzie na osobę Chrystusa. Ten boski Logos daje człowiekowi filozofię i prawo, o których mówił już Filon.135

3.3.2 Orygenes

Orygenes urodził się w 185 r. w rodzinie chrześcijańskiej. Jego ojciec pada ofiarą prześladowań chrześcijan w 202 r. (patrz 3.3.2). Będąc jeszcze w niewoli, Orygenes zachęca ojca, aby wytrwał w naglącym wezwaniu do męczeństwa (Hist Eccl VI 2.6). Jego ojciec prawdopodobnie pracował jako misjonarz lub katecheta136. Euzebiusz opisuje to męczeństwo swojego ojca (Hist Kazn. VI 2,12), gdy Orygenes nie miał jeszcze siedemnastu lat.

Orygenes został wprowadzony do nauk greckich przez swojego ojca, a po jego śmierci jego zapał do nauki stał się jeszcze większy (Hist Eccl VI 2.15), co zapewniło mu solidne wykształcenie podstawowe. Kiedy Klemens przejął szkołę katechetyczną od Pantenusa, Orygenes został jego uczniem (Hist Eccl VI 6.1). Tradycja aleksandryjska jest także jego duchowym domem137. W wieku osiemnastu lat Orygenes zastąpił Klemensa na stanowisku kierownika tej instytucji edukacyjnej (Hist Eccl VI 3.3). Jego twórczość literacka jest obszerna i dotyczy głównie interpretacji biblijnej.138

Chociaż w pierwszej połowie III wieku chrześcijanie i poganie współistnieli pokojowo, a cesarz Filip (244-249) wyraził swoje sympatie dla „nowej religii”, sytuacja ta nagle uległa zmianie wraz z systematycznymi prześladowaniami chrześcijan pod rządami cesarza Decjusza (250). Orygenes z góry uznał, że okres pokoju może w pewnym momencie dobiec końca (por. Przeciwko Celsusowi 3:15).

W tym czasie niepewności napisał swoje najbardziej znane dzieło Przeciw Celsusowi (patrz rozdział 3.2) pomiędzy 245 a 248 rokiem.139 Orygenes wskazuje we wstępie (patrz Contra Cels prae 2), że obalenie fałszywych zeznań i oskarżeń wysuniętych przez Celsusa jest bynajmniej nie stanowi najskuteczniejszej formy obrony i nawiązuje do milczenia Chrystusa przed Piłatem. Przeciwnie, obrona powinna wynikać ze stylu życia uczniów, który jest najsilniejszym zaprzeczeniem fałszywych zeznań i oskarżeń.

Cechą szczególną tego pisma jest krąg adresatów wewnątrzkościelnych (Celsus już nie żył), którzy chcieli utwierdzić Orygenesa w wierze140. Podobnie jak Klemens, Orygenes także opowiada się za racjonalną wiarą i przeciwstawieniem się gnostycyzmowi za pomocą głębsze poznanie wiary.141 Dla nauki chrześcijańskiej lepiej jest, jeśli z jej założeniami zgadza się się rozumem i wiarą, a nie samą wiarą (por. Contra Cels 1,13). Dlatego wierzący powinni badać Pisma, jak nakazał Jezus (por. Cels 3:33; 5:16). Orygenes przyznaje jednak, że jest bardzo niewielu ekspertów w dziedzinie nauczania Kościoła (por. Contra Cels 6:37).

Jego dalsze dzieło Cztery księgi zasad (De principiis) zajmuje się podstawowymi faktami wiary chrześcijańskiej, aby dać chrześcijanom i niechrześcijanom wgląd w jego nauczanie teologiczne142. Po raz pierwszy ojciec kościoła opisuje problem tego, w jaki sposób Syn i Duch są w rzeczywistości Bogiem mającym doczesny początek. Oto co jest napisane (De princ I 2,2):

Dlatego powinniśmy myśleć o Bogu jako o odwiecznym Ojcu jednorodzonego Syna, który od Niego ma swój początek i istotę, ale nie ma żadnego początku.

Syn nie ma początku, co oznacza, że ​​nie należy do stworzenia. Ponieważ prokreacja jest „wieczna i wieczna” (por. De princ I 2:4). Logos i Duch są wprawdzie pośrednikami Ojca, ale sami należą także do tego preegzystującego stworzenia143. Niemniej jednak Orygenes ma trudności z pojęciami istoty144 i pyta w swoim piśmie Przeciw Celsusowi (VI 64).

(...) Należałoby wówczas zbadać, czy „jednorodzony” i „pierworodny wszelkiego stworzenia (por. J 1,14; Kol 1,15)” są istotą esencji, archetypem archetypów i pochodzenie (rzeczy), podczas gdy Bóg, jego Ojciec, stoi ponad wszystkimi tymi pojęciami.

Orygenes znajduje jasne słowa na temat modlitwy: Powinniśmy modlić się tylko do Boga Wszechmogącego (De oratione, część pierwsza, 15.1):

Jeśli teraz zrozumiemy, co właściwie oznacza „modlitwa”, to nie można modlić się do żadnej ze stworzonych istot, nawet do samego Chrystusa, ale tylko do Boga i Ojca wszystkich, do którego modlił się także sam nasz Zbawiciel, jak wyjaśniliśmy powyżej 1 i do którego uczy nas modlić się. Gdy bowiem usłyszał słowa: „Naucz nas się modlić”, nauczył się nie modlić do niego, ale modlić się do Ojca, mówiąc: „Ojcze nasz, który jest w niebie” i tak dalej. Jeżeli bowiem, jak pokazano gdzie indziej, Syn różni się od Ojca istotą i osobą, należy modlić się albo do Syna, a nie do Ojca, albo do obu, albo tylko do Ojca. Modlić się do Syna, a nie do Ojca, każdy, bez względu na to, kim jest, oświadczy, że jest to całkowicie niemożliwe i sprzeczne z jasnymi dowodami;

Grillmeyer dochodzi do wniosku, że Orygenes kładł nacisk na teologiczną interpretację relacji między ojcem a synem145. Orygenes jako pierwszy stworzył dla tej relacji nowe słowo: „Bóg-człowiek” (por. De princ II 6.2).

Dla Ohliga po raz pierwszy dokonano kroku od czysto ekonomicznej Trójcy do immanentnej Trójcy146. Logos i Duch Święty w dalszym ciągu są pośrednikami Ojca, ale należą do wcześniej istniejącego stworzenia. Orygenes stwarza ważny warunek wstępny dla teologii Trójcy, odnosząc koncepcję hipostazy do Ducha Świętego. Aby odróżnić się od modalizmu, należy je rozumieć jako niezależnie istniejące osoby, a nie jako skutki jednego i tego samego bóstwa.147

3.4 Ojcowie starokatoliccy

Pisma tych ojców stanowią podstawę Kościoła katolickiego w zakresie konstytucji kościelnych i podstawowych zagadnień teologii chrześcijańskiej148. Z jednej strony są one wciąż wystarczająco bliskie apostołom, w których wciąż żywa jest świadomość swobód charyzmatycznych , ale z drugiej strony tradycja apostolska oznacza dla nich solidne normy, którymi są związani. Nazywa się ich także „ojcami antygnostykami” ze względu na ich duży dorobek pism antygnostycznych149.

3.4.1 Ireneusz

Ireneusz z Lyonu (ok. 135 – 202 n.e.) uważany jest za jednego z najważniejszych teologów II w. i jednego z pierwszych teologów systematycznych chrześcijaństwa. Jego pisma są przełomowe dla wczesnego rozwoju teologii chrześcijańskiej. Odrzucenie gnostycyzmu uczyniło go ojcem dogmatyki chrześcijańskiej. W swoich pismach łączy fakty biblijne i uzupełnia je tradycjami kościelnymi Azji Mniejszej. Nawiązuje między innymi do biskupów Polikarpa (którego był uczniem) i Papiasza z Hierapolis.

Czyniąc to, położył także podwaliny pod pierwotny Kościół katolicki. 150 Listy biskupów (por. Haeres 3:3) mają na celu odróżnienie prawdziwego Kościoła od heretyków. Pochodzi z Azji Mniejszej do Lyonu i zostaje jego następcą po męczeńskiej śmierci biskupa Foteina151.

Ireneusz przez cały czas podkreśla, że ​​Bóg jest suwerenny i wszystko od Niego pochodzi. W swoim dziele wtórnym (Demonstratio 2.99) pisze m.in.:

Jeśli ktoś myśli, że Bóg Ojciec jest inny niż nasz Stwórca, jak w rzeczywistości myślą fałszywi nauczyciele, lekceważy prawdziwego Boga i niczego nie idealizuje; Stawiają swojego wyimaginowanego Boga Ojca wysoko ponad naszym Stwórcą i myślą, że znaleźli coś większego niż prawda.

Gnostycy starają się oddzielić Jezusa od Chrystusa, gdyż według ich poglądu duch nie powinien skalać się w ciele, czyli mówiąc inaczej: Bóg Stwórca różni się od Boga Odkupiciela152. Ireneusz w swoim piśmie atakuje gnostyków. i wyraźnie podkreśla wcielenie Boga. W swoim głównym dziele Przeciw herezjom (Contra Haereses) pisze (Haeres I 8.6):

On [Bóg] nazywa Go Synem i Prawdą, i Życiem, i Słowem, które stało się Ciałem.

Dalej pisze do gnostyków (Haeres I 10.3):

Starają się zgłębić, dlaczego Bóg „zamknął wszystko w niewierze, aby się nad wszystkimi zmiłować” i z wdzięcznością zrozumieć, dlaczego Słowo Boże stało się ciałem i cierpiało oraz dlaczego przyjście Syna Bożego ma miejsce w ostatnie czasy, czyli początek pojawia się na końcu.

Dla Ireneusza Bóg cierpiał na krzyżu w Jezusie Chrystusie, a nie w istocie ludzkiej. Dla Sierszyna kamień milowy w Wyznaniu Trynitarnym w Nicei153. Syn jest w sposób oczywisty Bogiem, gdyż został przez Niego bezpośrednio zrodzony (Demonstratio 1.47):

Zatem Pan jest Ojcem i Pan jest Synem, Bóg jest Ojcem i Bóg jest Synem; bo Ten, który został stworzony przez Boga, jest Bogiem...

Dla Ireneusza Duch Święty stanowi trzecią „główną część” (Demonstratio 1:6):

...Bóg Ojciec, nienarodzony, nieskończony, niewidzialny, jedyny Bóg Stwórca wszechświata. To jest pierwsza główna część naszej wiary. Drugą główną częścią jest Słowo Boże, Syna Bożego, Chrystusa Jezusa, naszego Pana... Trzecią główną częścią jest Duch Święty...

Po raz pierwszy Duch Święty zajmuje mocniejsze stanowisko, co dla Ohliga wynika ze konfrontacji z Gnozą, w wyniku której nakaz chrztu nabiera mocy normatywnej154. Aby zachować jedność Boga, Ireneusz opisuje Logos i Ducha Świętego jako ręce Boga (Haeres IV 20.1):

Tak więc aniołowie nie stworzyli nas, ani nie uformowali nas, ani nie mogli nas uformować na obraz Boży, ani na nic innego jak na słowo Pana, ani na żadną moc odległą od Ojca wszechświata. Bóg nie potrzebował też takiej pomocy, aby dokonać tego, co w sobie postanowił, tak jakby sam nie miał rąk. Zawsze jest z Nim Słowo i Mądrość, Syn i Duch, przez które i w którym wszystko stworzył, z własnej woli i decyzji.

Zdaniem Ohliga ta mądrośćowa spekulacja, w której Logos i Duch Święty są przedstawiane jako ręce Boga, jest już widoczna w przypadkach pośrednictwa Filona (por. rozdz. 3.3.1)155. Bóg Ojciec nie działa sam, lecz poprzez jego hipostazy (por. Haeres II 30.9).

Według Krafta Ireneusz różni się od wszystkich innych ojców Kościoła, którzy pracowali przed nim poprzez swoją teologię biblijną i historię zbawienia156. Nie rozwija on spekulatywnej doktryny o Trójcy, ale raczej używa idei, terminów i obrazów, aby naświetlić tajemnicę Trójcy. .157 Ojciec, Syn i Duch Święty są obecni w całym procesie uzdrawiania od początku do końca.158

3.4.2 Hipolit

Pochodzenie Hipolita (ok. 170 - 235 n.e.) jest nieznane. Jako uczeń Ireneusza z Lyonu uważany jest za najważniejszego doktora kościelnego swoich czasów na Zachodzie. Jest najważniejszym i prawie jedynym uczonym, który nadal pisze po grecku. W Kościele zachodnim język łaciński już dawno przyjął się do użytku pozaliturgicznego159. Hipolit przewyższył swojego nauczyciela Ireneusza pod względem erudycji i rozwoju literackiego160. Duża część jego licznych pism zaginęła.

Od 192 r. był prezbiterem w Rzymie, Orygenes słuchał jego kazań w Rzymie161. Odmówiono mu stanowiska biskupa w Rzymie. Biskup Zerphyrin mianuje Callista na przywódcę wspólnoty, który później zostaje jego następcą w Rzymie. Część społeczności popiera jednak Hipolita, czyniąc go pierwszym w historii antybiskupem Rzymu (od 217 r. „antypapieżem”).

Sytuacja religijno-polityczna uległa zmianie, gdy przyjazna chrześcijanom dynastia Sewerów (193-227) została zastąpiona przez wroga Kościoła, trackiego Maksymina (235-238). Dwaj biskupi Hipolit, a obecnie Poncjan (po Kalliście, po Urbanie) zostają wygnani na Sardynię i umierają w wyniku systemu karnego. Społeczność rzymska miała dwóch męczenników zamiast dwóch biskupów.162

W swoim dziele Obalenie wszystkich herezji163 (Refutatio omnium haeresium) opisuje ówczesną sytuację wśród biskupów. Biskup Zephyrin to niewykształcony i niewykształcony człowiek, którym manipuluje Kallistus. Ten ostatni zawsze powoduje niepokoje we wspólnocie, aby zyskać dobrą pozycję wyjściową do urzędu biskupa, który ostatecznie mu się udał (Refut 9.11):

Callist wywarł presję na Zephyrina, powodując jego oficjalne oświadczenie; „Znam jednego Boga, Jezusa Chrystusa, a poza Nim nie ma innego, który jest poczęty i zdolny do cierpienia”. Następnie Kallist wyjaśnił dalej: „To nie ojciec umarł, ale syn”. Podtrzymywał więc ciągłe spory między ludem...

Hipolit broni się przed Sabelianami164. W tradycji Justyna wyznawał pogląd, że syn różni się od ojca. W tym sporze Kallistus165 zajmuje stanowisko środkowe, nazywa Hipolita diteistą i jednocześnie ekskomunikuje Sabeliusza. Zarzut Hipolitowi o wiarę w dwóch bogów ma związek z jego wyraźnym wyznaniem Jezusa jako Boga (por. De Chr. 6,61). Dla Rzymian wyznanie boskości Chrystusa jest trudnością grożącą obaleniem monoteizmu166. W innych metropoliach (Aleksandria, Kartagina) szerzy się doktryna monarchiczna167. Hipolit broni się bezpośrednio przed oskarżeniem o doktrynę dwóch bogów (Obal 9.12):

Oto, co oznacza to słowo: „Czy nie wierzycie, że Ja jestem w Ojcu, a Ojciec we Mnie?” (por. J 14, 11) Rzecz widzialna, czyli ludzka, to Syn, Duch, który zamieszkał w Synu, to Ojciec: „Albowiem – mówi – „nie chcę dwóch Bogów wyznajecie, Ojciec i Syn, ale jeden.” Ojciec, wcielając się w Syna, przebóstwił go przez zjednoczenie z sobą i stworzył jedność, tak że Ojciec i Syn zostali nazwani jednym Bogiem, a ponieważ był to jedna Osoba, zatem nie mogło być dwóch i tak ojciec cierpiał z synem;

W jego pismach uznaje się równość Trójcy. Jego dzieło Canones (Canones Hippolyti) rozpoczyna się od słów wprowadzających (Canones prae):

W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, jedynego Boga...

Hipolit przeciwstawia modalizm unitarny doktrynie trójjedynej oikonomii, w której Ojciec, Syn i Duch Święty są wieczni i równi (Kanony 1)

Przede wszystkim musimy rozpocząć naszą mowę od świętej, prawdziwej wiary, która jest w naszym Panu, Jezusie Chrystusie, Synu Boga żywego. Postawiliśmy to na świadectwo wiary i dobrowolnie, trwając w prawdzie, wyznajemy Trójcę, która we wszystkim jest równa w czci, równa w chwale i nie ma początku ani końca. Słowo jest Synem Bożym, Stwórcą wszelkiego stworzenia widzialnego i niewidzialnego...

Demony wyznają także Trójcę (por. Kan. 12). W przeciwieństwie do swego nauczyciela stara się on dokonać dokładniejszych ustaleń co do natury Logosu168. Według Hipolita w Starym Testamencie Logos Boży jest bezcielesny. Wraz z narodzeniem Chrystus utkał sobie ciało (De Chri 4):

Logos Boży był bezcielesny, ale potem przyjął święte ciało Najświętszej Dziewicy, jakby jak oblubieniec, tkający dla siebie szatę na cierpienie krzyżowe...

Dla Grillmeiera określenie „cielesne szaty” lub świątynia (por. De Chri 6) nie jest prawdziwym rozwinięciem języka chrystologicznego. Nie ma zatem nowego podejścia do technicznego sformułowania wcielenia.169 Zdaniem Hubera Hipolit nie wydaje się rozwijać osobowego Ducha Świętego. Widzi to bardziej w sensie bezosobowej siły lub boskiego przypływu łaski, ale nie jako niezależną hipostazę170.

3.4.3 Tertulian

Tertulian (ok. 160 - 230) to wczesnochrześcijański pisarz, urodzony w Kartaginie (obecnie Tunezja) jako syn rzymskiego oficera. Około 190 roku wstąpił do kościoła w Rzymie. Tam otrzymał wykształcenie retoryczne i prawne. Jest bardzo dobrze zaznajomiony z prawem rzymskim i jest jednym z najwybitniejszych ludzi w Rzymie tamtych czasów (Hist Eccl II 2.4). Tertulian walczy na trzech frontach: przeciwko letniemu chrześcijaństwu, antychrześcijańskiemu państwu rzymskiemu i przeciwko fałszywym nauczycielom171. Tertulian w wielu kwestiach podąża za Ireneuszem172.

Wraca do Afryki Północnej. Hieronim mianuje go prezbiterem. Podobnie jak Hipolit, modaliści dotarli także do Kartaginy. W ich „objawieniach” Boga cierpiał ojciec, Tertulian polemicznie nazywa ich patripasami (łac. pater – „ojciec” i passio – „cierpienie”). Tertulian jako pierwszy wprowadził do teologii łacińskiej termin Trójca. Prakseas, przeciwko któremu skierowany jest poniższy tekst, nie chce przypisywać Logosowi realności i osobowości (por. Adv Prax 7). W swojej przepraszającej pracy Przeciw Prakseasowi (Adversus Praxeas) napisano (Adv Prax 3):

…większość wierzących boi się tzw. ekonomii, gdyż reguła wiary prowadzi od wielu bogów świata pogańskiego do jedynego prawdziwego Boga, gdyż nie rozumie, że trzeba Go rozumieć jako jedynego jeden w wierze, ale tylko w swojej ekonomii. Liczbę i porządek w Trójcy uważają za rozerwanie jedności, podczas gdy jedność, która pozwala Trójcy wyłonić się z siebie, nie zostaje przez nią rozwiązana, lecz zostaje utwierdzona. Dlatego zawsze nam mówią, że uczymy dwóch lub trzech bogów...

Trójca stała się w swoim czasie charakterystycznym symbolem teologii chrześcijańskiej. Jego łacińskie dzieło zawiera prawie tysiąc nowych słów173. W odpowiedzi na modalistów Ojciec, Syn i Duch Święty są bytami174, ale nie jednym bytem175. Powstaje formuła: una substantia, tres personae. Od czasów Tertuliana Trójcę zawsze wyjaśniano w kategoriach boskich substancji. Jedna, niepodzielna, jednorodna, Boska substancja składa się z trzech Osób.176

Termin persona dosłownie oznacza „maskę”, taką jak ta, którą noszą aktorzy w rzymskim dramacie w sensie odgrywania ról177. Greshake podstawowe znaczenie greckiego terminu osoba (gr. prosopon) widzi bardziej w znaczeniu „tego” co spada pod oczami” lub „to, co widać”. Termin maska ​​postrzega jako pochodne przedstawienie podstawowego znaczenia tego terminu178. Być może Tertulian chciał w ten sposób pokazać ludziom trzy powiązane ze sobą role w dramacie ludzkiego odkupienia. Pojęcie substancji, które wprowadził Tertulian, ma wyrażać zasadniczą jedność pomimo zewnętrznych pozorów jej różnorodności179.

Tertulian wyjaśnia tę jedność substancji i niepodzielność, jaką mają jej różnice pod względem pozycji, gatunku i formy (Adv Prax 2):

...pojmuje się jako konsekwencję jedności substancji i tak, jakby nie została zachowana tajemnica tzw. ekonomii, która rozbija jedność na trójcę i wyznacza trzy Osoby: Ojca, Syna i Święty. Duch; ale trzech nie w istocie, ale w pozycji, nie w substancji, ale w formie, nie w mocy, ale w gatunku, ale z jednej substancji, jednej istoty i jednej mocy. Są bowiem tylko jednym Bogiem, z którego pochodzą te etapy, formy i poszczególne istoty pod imieniem Ojciec, Syn i Święty. Można uzyskać ducha.

Substancje nie mogą się mieszać (Adv Prax 27):

To będzie Bóg i Słowo, i Syn Człowieczy. Mamy tu do czynienia z podwójnym stanem, który nie polega na zmieszaniu, ale na połączeniu w jednej osobie, Bogu i człowieku Jezusie. Odłożę na później mówienie o nim jako o Chrystusie... Przeciwnie, skoro obie substancje zawsze działały w sposób wyraźnie odmienny w zależności od swego stanu, to i im powierzono właściwe im zadania i ostateczne losy. Z nich składał się Jezus, człowiek w ciele, Bóg w duchu...

To połączenie dwóch wiecznych rzeczywistości, boskości i człowieczeństwa Chrystusa, prowadzi do una persona. Dla Grillmeiera osoba i substancja konfrontują się ze sobą na dwóch poziomach, na których należy szukać różnicy i jedności w trójjedynym Bogu180. Odpierane są oskarżenia o doktrynę o dwóch bogach (Adv Prax 13):

Niemniej jednak nigdy nie używamy wyrażenia „dwóch bogów i dwóch panów”, nie tak, jakby Ojciec nie był Bogiem, a Syn nie był Bogiem i Świętym. W starożytności głoszono Ducha nie Boga ani Boga każdego człowieka, lecz dwóch bogów i dwóch panów, aby Chrystus, gdy przyjdzie, został uznany za Boga i nazwany Panem, gdyż jest Synem Bożym i Panem.

Bo nawet gdybym założył dwa słońca, nadal wyliczyłbym słońce i jego promień jako dwie rzeczy i dwie części tej samej nierozłącznej substancji, jako Boga i Jego Słowo, Ojca i Syna.

Dla Loofsa Tertulian ze swoją hipostazą Chrystologia181 jest podejrzana jako dyoteista lub triteista182. Kellner idzie o krok dalej i twierdzi, że nie jest ona ani subtelniejsza, ani grubsza

Diteizm, ale podporządkowany.183 Dla McGratha terminologia trzech osób i jednej substancji również nie jest pouczająca.184 Dla Hauschilda znaleziono formułę, nawet jeśli ta bezrefleksyjna koncepcja nie wyjaśnia całkowicie problemu chrystologicznego.185 Dla Tuggy’ego, Tertulian jest unitarianinem, jeśli z jednej strony przeanalizuje się wszystkie jego pisma, a z drugiej strony zrozumie się jego stoicką koncepcję Boga186.

Globalna Encyklopedia mówi:

„Pod koniec II wieku Tertulian twierdził, że Bóg ma jedną substancję, składającą się z trzech Osób. Przeważył ten język, a wraz z nim wieloznaczność i niejednoznaczność sformułowania Tertuliana. Oficjalnym wyznaniem Kościoła, popartym władzą nowo chrześcijańskiego cesarza rzymskiego Konstantyna na Soborze Nicejskim w 325 r., stało się oficjalne wyznanie Kościoła, że ​​Syn ma tę samą naturę co Ojciec. Bez względu na to, jak poważne były poszczególne nieporozumienia, miejsce Jezusa w Trójcy stało się niemal powszechną cechą wiary chrześcijańskiej.

3.4.4 Cyprian

Cyprian (ok. 200 -258) urodził się w Kartaginie. Jako poganin przyjął chrzest w 245 r. Rozdaje swój majątek biednym i studiuje święte pisma oraz dzieła Tertuliana, przez co wywiera na niego znaczący wpływ. Zostaje prawnikiem i retorem.188

W roku 248 został biskupem Kartaginy (Hist Eccl VII 3), a po Tertulianie drugim ważnym doktorem Kościoła w Afryce Północnej.189 W roku 250 Cyprian uniknął prześladowań Decjana uciekając. Podczas drugiej fali prześladowań zostaje ścięty.190 Obszerne pisma Cypriana charakteryzują się oryginalnymi ideami teologicznymi, zwłaszcza dotyczącymi jedności Kościoła katolickiego.191

W swojej pracy An Quirinus: Three Books of Scripture Evidence (Testimoniorum libri tres ad Quirinum) Chrystus jest Słowem Bożym (Testim 2:3), ręką i ramieniem Boga (Testim 2:4), aniołem i Bogiem (Testim 2:5,6), składa się z obu natur (Testym 2:10).

W swojej obronie przed gnostyckim Marcionem pisze o tajemnicy Trójcy, ale nie rozwija żadnej szczególnej doktryny o Trójcy (Adv Marc 73,5):

…[Mat. 28:18-19]!” Wpaja Trójcę, w której tajemnicę powinny zostać ochrzczone wszystkie narody. Czy Marcjon trzyma się tej Trójcy?

Trójca jest tajemnicą (por. De dom 34). Porównuje jedność Boga w Jego Trójcy z jednością Kościoła, aby uniknąć podziałów (De cath 1:6). …Pan mówi. „Ja i Ojciec jedno jesteśmy” (por. J 10,30). I znowu jest napisane o Ojcu i Synu, i Duchu Świętym: „A ci trzej stanowią jedno! (1 Jana 5:8)…

W Trójcy Duch Święty jest dany. Jednak Cyprian nie wdaje się w żadną dalszą definicję (Epist 73:12):

...Ten, kto zaprzecza boskości Chrystusa, również nie może stać się jego świątynią. Albo Duch Święty? Skoro wszyscy trzej są jednym, jak można pojednać Ducha Świętego z tym, który jest wrogiem Syna lub Ojca?...

Cyprian nie pozostawia żadnej teologii systematycznej, która odzwierciedlałaby Trójcę. Jest to dla niego centrum wiary, obecne pośrednio we wszystkich jego pismach192. W swoich wypowiedziach nigdy nie wykracza poza Tertuliana, zauważa Meier 193.

3.5 Podsumowanie

U ojców apostolskich 194 nie widać wyraźnego podziału trynitarnego , są oni raczej zorientowani na chrystologię. Duch Święty pełni rolę drugorzędną. Związek z judaizmem jest nadal częściowo żywy w pobożności biblijnej (listy Klemensa), w wyznaczeniu Jezusa na izraelskiego kapłana (Ignacy), elementach judeochrześcijańskich nabożeństw (Polykarp) czy alegorycznej interpretacji Pisma Świętego przez Filona (list Barnaby). Powoli zyskuje na znaczeniu gnostycyzm, przed którym bronią się ojcowie Kościoła (listy Klemensa, Ignacego, Polikarpa), podkreślając, że Jezus przyszedł w ciele. Jezus nazywany jest Bogiem (Ignacy) i powinniśmy myśleć o Jezusie tak, jakbyśmy byli Bogiem (Listy Klemensa). Można dostrzec doktrynę o dwóch naturach (Ignacy), podobnie jak preegzystencję Jezusa (List Barnaby). Tematem staje się nauka o odkupieniu (Ignacy, Pasterz) oraz spowiedź chrzcielna (Didache). Ale są też ostre rozgraniczenia między judaizmem a Starym Przymierzem (list Barnaby). Jakość pism jest różna, niektóre z nich są kontrowersyjne teologicznie (List Barnaby, 2 List do Klemensa, Pasterza).

Greccy apologeci nie mają przeszłości judeochrześcijańskiej. Jako nawróceni poganie z platońskim wykształceniem prowadzą wielofrontową wojnę z propagandą antychrześcijańską, gnostykami, żydowskimi skrybami i państwem rzymskim, co (w zależności od nastrojów obecnego cesarza) powoduje prześladowania chrześcijan. Apologeci chcą pokazać swoim adresatom, że Bóg chrześcijan jest Bogiem rzeczywistym, nie odbiegającym od ogólnego pojęcia Boga. Filozofia pogańska jest na dobrej drodze, pełne poznanie Boga można znaleźć w Bogu biblijnym. Dla apologetów Logos jest tożsamy ​​z wiecznym Bogiem. Aby bronić się przed doktryną o dwóch lub trzech bogach, od początku w Ojcu istnieją Syn i Duch Święty. Ale i tu są różnice: niektórzy apologeci nazywają Logos dziełem, choć oczywisty wydaje się chronologiczny ciąg wydarzeń (najpierw ojciec, potem syn) (Justin, Tatian, Teofil). Cechą szczególną są wspomniani Syryjczycy Tatian i Teofil, którzy dość sceptycznie odnoszą się do filozofii greckiej. Reprezentują prostszy model Boga i nadają Logosowi cechy bardziej stworzenia. Atenagorasowi najlepiej udało się naprawić język, aby wyjaśnić Boga chrześcijan klasie bardziej wykształconej. Duch Święty jest częściowo wspomniany w Trójcy, ale nie jest przedstawiony głęboki wgląd w Jego naturę. Zasadniczo chodzi o definicję ojca i syna. Wcielenie Chrystusa jest konsekwentnie podkreślane przez apologetów jako odpowiedź na rosnące niebezpieczeństwo gnostycyzmu.

Ojcowie aleksandryjscy bronią swojego obrazu Boga w twierdzy gnozy i synkretyzmu. Chrześcijaństwo jest jedną z wielu religii, nie ma tu pewnej ekskluzywności jak w Azji Mniejszej czy Rzymie. Najważniejszemu żydowskiemu apologecie Filonowi udaje się zbudować pomost z hellenizmem poprzez alegoryczną interpretację Starego Testamentu. W swej platońsko-stoickiej interpretacji Logos jest rodzajem ukrytej mocy Boga, a później stanowi podstawę doktryny Logosu chrystologicznego. Klemens i Orygenes rozumieją prolog Jana jako boski logos. Interpretują Nowy Testament alegorycznie. Podkreślają boskość Jezusa, która oddala się od ziemskiej małości i historyczności. Z powodu narastającego kłusownictwa gnostyków Klemens i Orygenes zmuszeni są zareagować. Pozostają wierni linii Filona i konstruują spekulatywną doktrynę opartą na objawieniu. Celem jest coraz bardziej intelektualne chrześcijaństwo, które będzie stanowić pomost pomiędzy wrogimi wierze gnostykami a naukowo krytyczną postawą ówczesnych naśladowców Jezusa. Dla Aleksandryjczyków gnoza sama w sobie nie jest czymś złym, lecz postrzegają ją bardziej jako prekursora prawdziwej, czyli chrześcijańskiej, gnozy. Celem jest odróżnienie od „heretyckiego, niekościelnego” gnostycyzmu. Ich doktryna o Trójcy umieszcza Syna i Ducha Świętego w wieczności, kończąc w ten sposób krok od Trójcy ekonomicznej do Trójcy immanentnej. Relacja Bóg-Ojciec nadal przeważa nad definicją Ducha Świętego. Logos i Duch Święty nadal są pośrednikami Ojca, ale należą do istniejącego wcześniej stworzenia. W obrębie Trójcy kolejność doczesna nie jest już obecna w jej naukach, co jest szczególnie widoczne w pismach Orygenesa. Orygenes wprowadza koncepcję hipostazy Ducha Świętego.

Ojcowie starokatoliccy wyróżniają się dużą liczbą pism przeciwko gnostycyzmowi. Oddzielenie od heretyków odbywa się teraz także poprzez listy biskupów (Ireneusz), aby wskazać linię z powrotem do apostołów. Wydaje się coraz więcej norm, których uznanie decyduje o przynależności Kościoła. Dla Ireneusza Chrystus cierpiał na krzyżu. Dla niego ten Chrystus jest Bogiem, ponieważ został zrodzony z Boga. Syn i Duch Święty są opisani jako ręce Boga, które pełnią rolę pośredników w świecie. Hipolit walczy z oskarżeniami w Rzymie o reprezentowanie doktryny o dwóch bogach i broni się przed zwolennikami modalistycznego monarchizmu195 swoją doktryną o trójjedynej oikonomii, w której Ojciec, Syn i Duch Święty są wieczni i równi. Tertulian wyróżnia w jednej substancji trzy osoby. Od niego pochodzi formuła: una substantia, tres personae. To pojęcie substancji ma wyrażać podstawową jedność, pomimo zewnętrznych pozorów jej różnorodności. Według Tertuliana ludzie nie mogą się mieszać. Jego łaciński neologizm zawiera prawie tysiąc nowych słów. Duch Święty jest teraz integralną częścią immanentnej Trójcy. Coraz bardziej zyskuje na znaczeniu w pismach świętych. Ireneusz opisuje to jako trzeci główny element, Trójca jest wieczna i równa (Hipolit). Cyprian pozostaje z Tertulianem w swoich uwagach i ulega prześladowaniom. Coraz wyraźniejsze staje się nawiązanie do Wyznania Trynitarnego z Nicei.

4. WNIOSEK

4.1 Wpływ Ojców Kościoła

Kiedy Kościół zaczął realizować swoją misję podboju świata, a chrześcijanie stanęli przed koniecznością wyjaśniania Pisma Świętego, znaleziono wspólną, praktykowaną i akceptowaną przez Greków i Żydów interpretację: alegoryczną196.

Egzegetyczna metoda Żydów w Izraelu, trzymająca się dosłownego znaczenia, była dla pisarza chrześcijańskiego mniej istotna, ponieważ Targumim197 i Midraszim198 pisane były w języku im zupełnie obcym. Dlatego chrześcijanie często przejmowali sposób myślenia Filona poprzez jego błyskotliwy język i intelektualne dociekania, które pozostawiły wrażenie. Jak wielką renomę cieszył się Filon, świadczy fakt, że na nim opierała się chrześcijańska aleksandryjska szkoła egzegetów199. Heinisch w swoim dziele ukazuje alegoryczną egzegezę Klemensa Rzymskiego, Listu Barnaby, Justyna Męczennika, Teofila, Iräneusa i Klemens 200. Już u Plotyna odnajdujemy Trójcę. Jego nauk nauczano w szkole ateńskiej aż do jej zamknięcia przez cesarza Justyniana I w 529 roku.

Kolejnym ważnym aspektem jest upadek literatury. Teolog von Harnack przyznaje, że cała literatura chrześcijańska została zmanipulowana. Sfałszowano lub odrzucono nie tylko dzieła przednicejskie201. W ten sposób dogmaty zostały później włączone do literatury przednicejskiej. Hieronim (347-420), który jest jednym z późnoantycznych doktorów Kościoła, ustala nawet zasadę dotyczącą fałszerstw.202 Fragmenty Pisma Świętego, które jego zdaniem są zbędne, należy usuwać podczas kopiowania literatury „heretyckiej”. Ten sam los dotyka także pism przedtrynitarnych, które są przepisywane zgodnie z Trójcą. Monopolizacja rozpowszechniania literatury i rosnąca dogmatyzacja tworzą antyliteracki stosunek do wszystkiego, co nie było zgodne z prawem. Z kilku milionów dzieł z pierwszej połowy IV wieku tylko ułamek dotarł do wieku VI. Niektórzy mówią, że to tylko tysięczna.203

Oprócz zniszczenia i fałszerstwa istniał jeszcze jeden istotny punkt: stronniczy i życzliwy opis ich władcy. Jednym z przedstawicieli jest Laktanz (250-325), który około 317 roku został wyznaczony przez cesarza Konstantyna na wychowawcę jego syna Kryspusa w rezydencji cesarskiej w Trewirze. Jego dzieło de mortibus prześladowca (O sposobach umierania prześladowców) jest diatrybą skierowaną przeciwko pogańskim wrogom i życzliwą wobec cesarza Konstantyna z nadmierną przesadą. To samo tyczy się ojca historii Kościoła, Euzebiusza. W swojej Vita Constantini wyraźnie pisze, że „chce tylko rozmawiać i pisać o tym, co wiąże się z jego [Konstantynem] pobożnym istnieniem”. Dlatego też wszystkie dzieła dotyczące historii Kościoła należy interpretować z ostrożnością.204

4.2 Pozycja władzy cesarza Konstantyna

Wraz z dogmatyzacją chrześcijańskiej doktryny o Trójcy przez Stary Kościół stworzono wytyczne, których główne wyznania na Wschodzie i Zachodzie przestrzegają do dziś. Istotnym kamieniem milowym w kwestii Trójcy jest pierwszy powszechny sobór nicejski w 325 r. Jedności Kościoła zagrażają różne interpretacje doktryny o Trójcy Bożej. Dla homoousian (grupy skupionej wokół biskupa Aleksandra z Aleksandrii i jego diakona Atanazego) syn jest całkowicie współistotny (gr. homoousios) z ojcem. Prezbiter Ariusz (260-336) reprezentuje skrajne podporządkowanie i oddziela Logos od Boga, przez co tylko Bóg Ojciec jest wieczny, niezrodzony i nie mający początku. Trwa spór z jego biskupem Aleksandrem. Duchowieństwo w Aleksandrii najpierw ostrzegło go na piśmie, aby odwołał swoje nauczanie205. Nauczanie i jego zwolennicy (których nie było niewielu) zostali odrzuceni jako heretyccy na Synodzie Aleksandryjskim (321)206. Ariusz opuścił Aleksandrię i znalazł wsparcie u Euzebiusza Nikomedii , który chrzci cesarza Konstantyna, a później zostaje patriarchą Konstantynopola. Euzebiusz zabiega o rehabilitację Ariusza, a jego przekonanie popiera 250 biskupów207. Synod Bitynii wspiera Ariusza, który bez rehabilitacji wrócił do Aleksandrii i ponownie zaczyna głosić. Wywołało to ostre reakcje wśród ludności.

Cesarz Konstantyn osobiście zaapelował w liście do skłóconych stron o osiągnięcie porozumienia w kwestii relacji między Bogiem a Jezusem Chrystusem. Stanowiska pozostają sztywne. W 325 r. cesarz Konstantyn zaprosił 1800 biskupów do Nicei niedaleko Konstantynopola. Zaproszenie przyjęło nieco ponad 300 biskupów. Należy przywrócić brakującą jedność w chrześcijaństwie. Credo Nicejskie podpisała większość biskupów. Konstantyn nakazuje obecnym zgodzić się (Euzebiusz: Vita Constantini 4). Dogmat o Trójcy zostaje przyjęty jako doktryna słuszna, a jego przeciwnicy zostają potępieni. Credo Nicejskie ukształtowało chrześcijaństwo do dziś. Cesarz Konstantyn jest najwyższym kapłanem (Pontifex Maximus) wszystkich pogańskich kapłaństwa i jednocześnie pierwszym biskupem wspólnoty chrześcijańskiej. Cesarz odczuwał rosnącą presję ludów germańskich i perskich na swoich rzymskich granicach i miał większe zmartwienia niż bezużyteczne teologiczne paplaniny.

Euzebiusz podaje, że cesarz przewodniczył niczym anioł Pański, olśniewający purpurą, złotem i drogimi kamieniami (Euzebiusz: Vita Constantiti 1.44). Dla Künga jest jasne, kto miał coś do powiedzenia na soborze powszechnym i tylko cesarz208. Poprzez tę decyzję Jezus staje się homoousius, czyli współistotny ojcu. Dla historyka Kościoła Kelly’ego słowo to niewątpliwie wywodzi się z neoplatonizmu i gnostycyzmu209

Oprócz rozważań czysto teologicznych pojawiają się także inne pytania: jaką wagę ma spowiedź, na którą zgodziło się mniej niż dwadzieścia procent zaproszonych biskupów? Dlaczego łaciński Zachód wykazywał wówczas tak małe zainteresowanie tym problemem? Jak wielki jest wpływ cesarza Konstantyna, który przewodniczył soborowi jako gospodarz na swoim złoconym tronie? Z pewnością bardziej interesował go jedność imperium niż uwypuklenie różnic teologicznych. Jego wpływ widać w fakcie, że Ariusz został po raz pierwszy wygnany. Następnie sprowadził Ariusza z powrotem, a Atanazy został wygnany. Dlatego też niniejszy tekst konfesyjny z Nicei nawiązuje także do historycznej konfrontacji pomiędzy obiema stronami. Tekst zeznań został także ustawiony w sensie negatywnym, jako odgraniczenie od opozycji.

Cesarz Konstantyn (307-337 r.) przeszedł na (antytrynitarny) arianizm w latach 326/327 i został ochrzczony w języku ariańskim na łożu śmierci przez miejscowego biskupa Euzebiusza z Nikomedii210. Kontrowersje budzi to, czy Konstantyn był w ogóle chrześcijaninem.

4.3 Tendencje antyżydowskie

Nie mniej niż 96 soborów kościelnych i 144 papieży uchwaliło prawa skierowane przeciwko Żydom211. Teorie bogobójstwa skierowane przeciwko Żydom można już znaleźć w Liście Barnaby (por. rozdział 7 Barnaby). Podobnie z Justynem Męczennikiem, który pisze, że Żydzi zabili Zbawiciela (Wybierz rozdział 16). Później arcybiskup Konstantynopola Chrystosomos (354-407 po Chr.) napisał, że synagoga to „burdel, ruina dusz i zamek szatana”. (Adv. Jud. Ch. 1;6;7). Teorie morderstwa i klątwy przewijają się przez całą historię Kościoła. Po zniszczeniu Świątyni (70 r.) i stłumieniu buntu Bar Kochby (135 r.) wielu postrzegało Izrael jako odrzucony, a swoje alternatywne interpretacje teologiczne jako spełnione. Między Żydami a chrześcijanami narastał coraz większy mur oddzielający. Żydowski teolog David Flusser zakłada, że ​​do roku 279 n.e. (rok śmierci rabina Jochanana z Tyberiady) pisarze chrześcijańscy przejęli materiał żydowski212.

Ta malejąca wymiana zdań między Żydami i chrześcijanami z pewnością nie sprzyjała wierze w jednego Boga. Wierzący Żyd nie jest w stanie zrozumieć Trójcy. Ani wcielenie Boga, ani rzeczywista preegzystencja Mesjasza, ani personifikacja Ducha Świętego. W tym przypadku konieczna byłaby naprawcza interwencja żydowskiego współwyznawcy.

4.4 Ustalenia

Pomimo odwoływania się do Pisma Świętego, następuje coraz większe oddalenie od pierwotnego nauczania biblijnego. Platońskie założenia Ojców Kościoła znajdują odzwierciedlenie w ich pismach. Biorąc pod uwagę metafizyczne przesłanki tej epoki (grecko-hellenistycznej), niebiblijna terminologia była bardzo wątpliwa, aby zachować biblijną ideę objawienia i odkupienia w nowych przesłankach filozoficznych.

Orygenes dał przykład sytuacji Ojców Kościoła w związku z oskarżeniami, przed którymi musieli się bronić. Właściwie nie chce się angażować w tę „filozoficzną wymianę ciosów”, ale wkroczył na arenę wroga, aby bronić judeochrześcijańskiego Boga. Wyraźnie widać rosnący rozwój doktryny o Trójcy od Ojców Apostolskich do Ojców Starokatolickich.

Jako najstarszy ojciec Kościoła (nawet jeśli nie jest chrześcijaninem), Filon i jego teoria Logosu stały się jednym z kamieni milowych w późniejszym sformułowaniu doktryny Logosu. Ogólnie rzecz biorąc, była to teologia aleksandryjska, która zawierała w sobie nasiona uduchowienia i eskapizmu, będąc w większym stopniu nosicielką boskości Chrystusa niż miało to miejsce w przypadku innych ojców kościoła.

Dogmatyczny problem trzymania się monoteizmu i jednoczesnego oddawania czci Jezusowi Chrystusowi mógł zostać rozwiązany dopiero później (koniec II - początek III w.). Dopóki Syn, podobnie jak Duch Święty, istniał w sekwencji doczesnej lub był opisywany jako dzieło Boże, doktryna o Trójcy jest krucha.

Odwołując się do neoplatonizmu i jego metafizyki substancji, możliwe było osiągnięcie językowego utrwalenia Trójcy, które nie istniało wcześniej. Hipostatyzacja Boga umożliwiła opozycji trynitarnej pokazanie, że można oddawać cześć Jezusowi, nie będąc skazanym za diteizm.

W czasach przednicejskich ojców kościoła szczególnie dyskutowano o relacji między ojcem a synem. Dopiero na drugim soborze powszechnym w Konstantynopolu w 381 r. uznano Ducha Świętego za pełne bóstwo. W ten sposób dogmat trynitarny został ukończony ponad pół wieku po Nicei.

Formuły trynitarne, w tym nauka o dwóch naturach, mogły być impulsami na drodze do nauki o Trójcy, ma to jednak więcej wspólnego z wewnętrzną logiką myśli neoplatońskiej niż z doktryną biblijną213. Hellenistyczne refleksje o Bogu doświadczają Boga, ale następuje zmiana w pierwotnym, żydowskim rozumieniu Boga w Starym Testamencie.

Terminologia Ojców Kościoła jest ostatecznie zapisana w Credo Nicejskim. Większość teologów nie kwestionuje tego. Zaskakujące jest jednak, że nie wynikają z tego żadne konsekwencje, zwłaszcza wśród chrześcijańskich wspólnot religijnych, które traktują Sola Scriptura (tylko Pismo Święte) jako zasadę teologiczną.

Możliwą odpowiedź mógłby udzielić słynny zachodni ojciec kościoła Augustyn. W swoim głównym dziele dogmatycznym, Piętnastu księgach o Trójcy, opisuje poruszany problem. Język ludzki cierpi oczywiście na wielkie ubóstwo i ludzie mówią o trzech osobach, aby nie musieć milczeć (por. De Trinitate V, 9).

Dla historyka Kościoła Krafta rozwój doktryny o Trójcy jest wyłącznie osiągnięciem ducha greckiego, zwłaszcza filozofii platońskiej, i przypisuje to powiązaniu myśli biblijnej z starożytną. Jednocześnie jednak podkreśla, że ​​wyeliminowanie tego nauczania zniszczyłoby najgłębszy rdzeń chrześcijaństwa.214

Teolog Benz idzie o krok dalej i przywiązuje nawet wielką wagę do szczególnego osiągnięcia ducha helleńskiego w formułowaniu nauki o Trójcy215. Kaznodzieja Lloyd-Jones przestrzega przed filozoficznym wyjaśnianiem doktryny o Trójcy. Próbowano tego od wieków, ale zawsze było to niewystarczające. Pozostaje tajemnicą i nie może być ogarnięta umysłem.216

Opinie te są wzorowe dla wielu teologów. Wszystkich łączy jedno: ukazuje obraz, który z jednej strony ma na celu podejście do prawdy, a z drugiej przedstawia tę naukę jako mniejsze zło, ponieważ wszystkie inne alternatywy są pozornie jeszcze gorsze.

Wykazano, że nowe terminy nie mają swojego źródła w Biblii, lecz ewoluowały na przestrzeni dziejów aż do Pierwszego Soboru Ekumenicznego.

Pojęcia istoty i hipostazy zawarte w Credo Nicejskim nie mają podstaw biblijnych i dlatego są problematyczne w wyjaśnianiu biblijnego Boga. Twierdzę nawet, że przynoszą efekt przeciwny do zamierzonego z kilku powodów:

1. Jedyny Bóg JHWH łączy się z Trójcą. Szema Izrael nabiera nowego, fałszywego znaczenia.

2. Pojęcie Boga wyjaśniane jest pozabiblijnie, tj. filozoficznie.

3. Porzucono ramy biblijne. W Biblii nie ma Trójcy, równości itp.

4. Nadmierne naciąganie wersetów w Biblii prowadzi do wypaczenia zrozumienia Boga.

5. Prowadzą do spekulacji i nabierają coraz większego rozmachu.

Jeśli teolodzy nie są w stanie opisać bliżej biblijnego Boga bez pomocy filozofii, to uważam, że woleliby milczeć. Czy jest to kapitulacja przed myślicielami filozoficznymi? Zdecydowanie nie. Chodzi o myślenie o założeniach. Jeśli wykraczają one poza ramy biblijne, dochodzi do wypaczeń lub rozwoju synkretycznego, co nie może być celem i celem nauczania biblijnego. Pisma, które ojcowie kościoła napisali w tej burzliwej epoce, robią wrażenie, zwłaszcza w czasach prześladowań chrześcijan. Wyraźnie widać rosnący rozwój doktryny o Trójcy od Ojców Apostolskich do Ojców Starokatolickich.

Oprócz Pisma Świętego znali także dzieła innych ojców, pozostawali w relacji nauczyciel-uczeń lub przynajmniej byli pod wpływem dostępnych im pism. Wzajemne zależności przedstawiono w załączniku (matryca powiązań ojców kościoła). Odnotowano jedynie możliwe do zweryfikowania zależności. Można przypuszczać, że powiązania między sobą były bliższe niż widać na prezentowanej grafice. Miejsce, w którym ojcowie kościoła rozwijali swoje nauczanie (Aleksandria, Azja Mniejsza czy Rzym), również miało wpływ na ich nauczanie, podobnie jak zaplecze duchowe i kulturowe.

Paweł nic nie wiedział o hipostazach i substancjach, a mimo to był w stanie zmienić świat dzięki przesłaniu Jezusa Chrystusa. Gdyby Credo Nicejskie miało retrospektywne znaczenie normatywne, należałoby założyć, że Paweł i inni apostołowie byli naiwni lub ignorantami. Ale przynajmniej jest niedoskonałość w ich nauczaniu o Ojcu, Synu i Duchu Świętym, co automatycznie powoduje zniekształcony obraz ewangelii. Paweł twierdzi jednak, że głosił cały plan Boży (por. Dz 20,27). Ponadto wszystko zawdzięcza objawieniu przez Jezusa Chrystusa (por. Ga 1,12). Jego źródłem informacji na temat doktryny Bożej nie jest zatem filozofia. Udało mu się wypełnić swoją misję w świecie bez intelektualizowania koncepcji Boga.

Termin filozofia pojawia się w całej Biblii tylko raz. Paweł pisze tak: Strzeżcie się tych, którzy chcą was usidlić pustą, zwodniczą filozofią, poglądami pochodzenia czysto ludzkiego, a które w całości dotyczą zasad rządzących tym światem, a nie Chrystusa. (Kol 2:8)

Znany szwajcarski dogmatyk Brunner pisze, co następuje:

Z drugiej strony, musimy uczciwie wyznać, że Trójca nie była tematem proklamacji wczesnochrześcijańskiego Nowego Testamentu, ani centralną treścią prostej wiary wspólnoty chrześcijańskiej jakichkolwiek czasów... Doktryna Kościoła o Trójcy, ustanowiona przez starożytnych dogmat Kościoła, nie jest kerygmatem biblijnym [kazaniem, nauczaniem], a więc nie kerygmatem Kościoła, ale teologiczną doktryną ochronną dla biblijno-kościelnego centrum wiary217.

Znana na całym świecie Encyklopedia Britannica pisze:

Na początku III wieku wierzący, którzy wierzyli w Boga jako w jedną osobę, nadal stanowili zdecydowaną większość.218

Historyk Bergmeier ujął to w skrócie:

I gdyby cesarz Teodozjusz nie pomógł chrześcijaństwu trynitarnemu stanąć na nogi w roku 380 wydając około sześćdziesiąt dekretów i czasami drakońskie groźby kar, imperium prawdopodobnie upadłoby, nie wiadomo ilu wyznań chrześcijańskich i pogańskich. Państwo podejmuje działania. Bez Teodozjusza „zwycięstwo” chrześcijaństwa trynitarnego nie byłoby możliwe.219

4.5 Wniosek

Starożytne rzymskie credo i apostolskie wyznanie wiary są wolne od terminów filozoficznych i świadczą o bezpośrednim przejęciu terminów z Pisma Świętego (patrz załącznik: Wyznania wiary). Te dwa wyznania mieszczą się w ramach biblijno-teologicznych. W tych dwóch wyznaniach wiary nie ma nadmiernego rozszerzenia terminologii w odniesieniu do Ojca, Syna i Ducha Świętego. Te wyznania wiary są całkowicie wystarczające jako kamienie węgielne wiary chrześcijańskiej.

Doktryna Kościoła o Trójcy jest tworem greckim z chrześcijańskim akcentem. Kościelny dogmat o Trójcy wyraźnie odróżnia tradycyjne chrześcijaństwo od judaizmu monoteistycznego. Jeszua z Nazaretu nie rozwinął nowej doktryny Bożej. Monoteizm Mojżesza i Mesjasza jest identyczny (Powtórzonego Prawa 6:4; Marka 12:28-29). The

Biblijny obraz Boga przedstawiony jest w Starym Testamencie. Zasadnicza część nauk Mesjasza dotyczyła religijnych i politycznych nadziei ludu na przyszłość.

Biblia jest napisana w taki sposób, że każdy poszukiwacz prawdy może ją zrozumieć. Mesjasz wyjaśnił Pismo w prosty sposób. Nawet dzisiaj nie trzeba studiować filozofii, aby rozpoznać Boga Biblii.

BIBLIOGRAFIA

Teksty źródłowe

Atenagoras: Petycja w intencji chrześcijan (Apologia pro Christiana)

Atenagoras: O zmartwychwstaniu (De Resurrectione)

Augustyn: Piętnaście ksiąg o Trójcy (De Trinitate)

Augustyn: Wykłady o Ewangelii Jana (Tractatus in Iohannis Euangelium)

List Barnaby

Klemens Aleksandryjski: Napomnienie dla pogan (Protrepticus)

Klemens Aleksandryjski: Paidagogos (Paedagogus)

Klemens Aleksandryjski: Dywany (Stromateis)

Klemens Rzymski: List Klemensa, pierwszy

List Klemensa, drugi

Cyprian: Do Kwiryna: Trzy księgi dowodów Pisma Świętego (Testimoniorum libri tres ad Quirinum)

Cyprian: Listy (Episstolae)

Cyprian: O jedności Kościoła katolickiego (De catholicae ecclesiae unitate)

Cyprian: O Modlitwie Pańskiej (De dominica oratione)

Didache / Doktryna Apostołów

List Diogneta

Euzebiusz: Historia Kościoła (Historia Ecclesiastica)

Pasterz Hermasa

Hipolit: Canones (Canones Hippolyti)

Hipolit: Księga Chrystusa i Antychrysta (De Christo et Antichristo)

Hipolit: Obalenie wszelkich herezji (Refutatio omnium haeresium)

Ireneusz: Dowody głoszenia apostolskiego (Demonstratio apostolicae praedicationis)

Ireneusz: Przeciw herezjom (Contra Haereses)

Józef Flawiusz, Flawiusz: Starożytności żydowskie

Justyn: Dialog z Żydem Tryfonem (Dialog cum Tryphone)

Justin: Pierwsze przeprosiny (Apologia Prima)

Justin: Drugie przeprosiny (Apologia Secunda)

Czyny męczennicze: Męczeństwo św. Polikarpa

Czyny męczennicze: Męczeństwo św. Justyna i jego towarzyszy

Dzieje męczenników: Akty prokonsularne św. Cypriana

Meliton z Sardes: Z Paschy

Orygenes: Contra Celsus (Contra Celsum)

Orygenes: Cztery księgi zasad (De Principiis)

Filon: Alegoryczne wyjaśnienie praw (Legum allegoriae)

Filon: O życiu Mojżesza (De vita Mosis)

Filon: O prawach indywidualnych (De specialibus legibus)

Filon: O Cherubinach (De Cherubim)

Filon: O rolnictwie (De acricultura)

Filon: O stworzeniu świata (De opificio mundi)

Filon: O snach (De somniis)

Tacjan: Przemówienie do spowiedników Grecji (Oratio ad Graecos)

Teofil: Do Autolykosa (Ad Autolycum)

Tertulian: Przeciw Prakseasowi (Adversus Praxeas)

Literatura wtórna

Benz, Ernst 1957. Duch i życie Kościoła wschodniego. Hamburg: Rowohlt.

Bergmeier, Rolf 2010: Cesarz Konstantyn i dzikie lata chrześcijaństwa. Aschaffenburg: Alibri Verlag.

Biblioteka Ojców Kościoła. Seria I, tom 3. 1912. Pięć ksiąg św. Ireneusza przeciw herezjom. Przetłumaczone z języka greckiego przez E. Klebbę. Monachium: Verlag Jos. Kösel i Friedr. Cios.

Biblioteka Ojców Kościoła. Seria I, tom 4. 1912. Pięć ksiąg św. Ireneusza przeciw herezjom. Przetłumaczone z języka greckiego przez E. Klebbę. Monachium: Verlag Jos. Kösel i Friedr. Cios.

Biblioteka Ojców Kościoła. Seria 1, tom 8, 11, 19. 1913-1914. O świętym Ojcu Kościoła Aureliuszu Augustynie. Wykłady na temat Ewangelii św. Jan / tłum. oraz ze wstępem Thomasa Spechta. Monachium: Verlag Jos. Kösel i Friedr. Cios.

Biblioteka Ojców Kościoła. Seria 1, tom 12. 1913. Wczesnochrześcijańscy apologeci i męczennicy, tom I. Przetłumaczone z greki i łaciny przez dr. Kaspar Juliusz (Arystydes); Dr. Gerhard Rauschen (Justin, Diognet); Dr. RC Kukula (Tacjan); P. Anselm Eberhard (Athenagoras). Monachium: Verlag Jos. Kösel i Friedr. Cios.

Biblioteka Ojców Kościoła. Seria I, tom 14. 1913. Apologeci wczesnochrześcijańscy, tom II. Przekład z języka greckiego: J. Leitl (Autolycus). Przetłumaczone z łaciny przez dr. Alfons Müller – Kapelan w Stuttgarcie (Oktawiusz). Przetłumaczone z języka greckiego lub łaciny przez Gerharda Rauschena (Dzieje Męczenników) Monachium: Verlag Jos. Kösel i Friedr. Cios.

Biblioteka Ojców Kościoła. 1 seria, tom 28. 1872 Tacjan, pisarz kościelny, przemówienie do Greków / tłum. i z wersetem wprowadzającym. przez Valentina Gröne’a. Kempten: Wydawca Jos. Kösel i Friedr. Cios.

Biblioteka Ojców Kościoła. Seria I, tom 33. 1917. Justinus, dialog, pseudo-Justinus, napomnienie. Przetłumaczone z języka greckiego przez Philippa Haeusera. Kempten i Monachium: Verlag Jos. Kösel i Friedr. Cios.

Biblioteka Ojców Kościoła. Seria 1, tom 35. 1918. Ojcowie Apostolscy z języka greckiego Przetłumaczone przez Franza Zellera. Monachium: Verlag Jos. Kösel i Friedr. Cios.

Biblioteka Ojców Kościoła. Seria I, tom 40. 1922. Św. Hipolit Rzymski - obalenie wszelkich herezji. Przetłumaczone z języka greckiego przez dr. Teol. Hrabia Konrad Preysing. Monachium: Verlag Jos. Kösel i Friedr. Cios.

Biblioteka Ojców Kościoła. Seria 1, tomy 52 i 53. 1926. Orygenes, osiem ksiąg przeciwko Celsusowi. Przetłumaczone z języka greckiego przez Paula Koetschau. Monachium: Verlag Jos. Kösel i Friedr. Cios.

Biblioteka Ojców Kościoła. Seria I, tom 60. 1928. Listy świętego ojca Kościoła Cecyliusza Cyprianusa. Przetłumaczone z łaciny przez dr. Julius Baer, ​​starszy nauczyciel w Wittelsbacher Gymnasium w Monachium. Monachium: Verlag Jos. Kösel i Friedr. Cios.

Biblioteka Ojców Kościoła. Seria 2, tom 7. 1934. Wybrane pisma z języka greckiego Klemensa Aleksandryjskiego. przez Otto Stählina. Kemptena; Monachium: Wydawca Jos. Kösel i Friedr. Cios.

Böhm, Martina 2005. Recepcja i funkcja narracji ojcowskiej u Filona z Aleksandrii: O powiązaniach kontekstu, hermeneutyki i egzegezy we wczesnym judaizmie. Berlin: Walter de Gruyter & Co.

Brunner, Emil 1960: Dogmatyka Tom 1. Chrześcijańska nauka o Bogu. Trzecia edycja. Zurych: Wydawnictwo Zwingli.

Clementz, Heinrich (red.) 2006. Starożytności żydowskie. Wydanie 2. Wiesbaden: Matrix Verlag GmbH Fiedrowicz, Michael 2000. Apologia we wczesnym chrześcijaństwie. Kontrowersje wokół chrześcijańskich roszczeń do prawdy w pierwszych wiekach. Wydanie trzecie, zaktualizowane i rozszerzone. Paderborn: Ferdinand Schöningh.

Fiedrowicz, Michael 2007. Teologia Ojców Kościoła. Podstawy refleksji wczesnochrześcijańskiej wiary.

Fryburg Bryzgowijski: Herder.

Fischer, Helmut 2008. Czy chrześcijanie mają trzech bogów? Geneza i rozumienie doktryny o Trójcy. Zurych: Wydawnictwo Teologiczne Zurych.

Gaâb, Ernst 1866. Pasterz Hermasa. Wkład w patrystykę. Bazylea.

Geerlings, Wilhelm (red.) 2002. Teolodzy starożytności chrześcijańskiej. Wstęp . Darmstadt: Towarzystwo Książki Naukowej.

Gerlitz, Peter 1963. Wpływy niechrześcijańskie na rozwój chrześcijańskiego dogmatu o Trójcy. Jednocześnie próba wyjaśnienia genezy homouzji w historii religii i dogmatów. Lejda: EJ Grill.

Greshake, Gisbert 2007. Trójjedyny Bóg. Teologia trynitarna. Wydanie piąte, dodatkowo rozszerzone wydania pierwszego. Fryburg: Wydawnictwo Herder.

Greshake, Gisbert 2008. Doprowadzenie do wiary w trójjedynego Boga. 5. edycja. Fryburg: Verlag Herder GmbH.

Grillmeier, Alois 1990. Jezus Chrystus w wierze Kościoła Tom 1. Od czasów apostolskich do Soboru Chalcedońskiego (451) . 3. Wydanie. Fryburg Bryzgowijski: Herder Verlag.

Halfwassen, Jens 2004. Plotyn i neoplatonizm. Monachium: wydawnictwo CH Beck

Hase, Karl 1850. Dogmatyka ewangelicka. Czwarte ulepszone wydanie. Lipsk: Breitkopf i Härtel.

Harnack von, Adolf 1883. Historia literatury wczesnochrześcijańskiej aż do Euzebiusza. Pierwsza część. Podręcznik historii dogmatów. Pierwszy tom. Lipsk: księgarnia Hinrichsa.

Harnack von, Adolf 1888. Podręcznik historii dogmatów. Pierwszy tom. Pojawienie się dogmatów kościelnych. Wydanie drugie poprawione i powiększone. Fryburg Bryzgowijski: Mohr.

Haudel, Matthias 2006. Samopoznanie Boga Trójjedynego. Podstawa ekumenicznego rozumienia objawienia, Boga i Kościoła. Getynga: Vandenhoeck & Ruprecht.

Hausschild, Wolf-Dieter 2007. Podręcznik historii Kościoła i dogmatyki. Tom 1. Stary Kościół i średniowiecze. 3. Wydanie. Wydawnictwo Gütersloh, Gütersloh.

Heinisch, Paul.1908: Wpływ Filona na najstarszą egzegezę chrześcijańską. Münster: Wydawnictwo księgarni Aschendorff.

Huber, Johannes 1859. Filozofia Ojców Kościoła. Monachium: Wydawnictwo literackiej instytucji artystycznej.

Jacobs, Manfred 1987. Chrześcijaństwo w świecie starożytnym. Vol. 2. Getynga: Vandenhoeck i Ruprecht.

Jordan, Hermann 1911. Historia literatury wczesnochrześcijańskiej. Lipsk: Quelle i Meyer

Kellner, Karl AH 1882. Kompletne pisma Tertuliana. Przetłumaczone z łaciny. Kolonia.

Kraft, Heinrich 1966. Ojcowie Kościoła. Aż do Soboru Nicejskiego. Brema: Carl Schünemann Verlag.

Kraft, Heinrich 1989. Euzebiusz z Cezarei. Historia Kościoła. Wydanie piąte, bez zmian. Monachium: Kösel-Verlag.

Krause, Gerhard (red.) 1978. Prawdziwa encyklopedia teologiczna. Vol. 3. Wydanie pierwsze. Berlin: Walter de Gruyter and Co.

Küng, Hans 208: Chrześcijaństwo. Przyroda i historia. Wydawnictwo Piper.

Kurz, Johannes H. 1853. Podręcznik ogólnej historii Kościoła. Pierwszy tom. Trzecie, nowo przygotowane wydanie. Mitau: Verlag sierpnia Neumanna.

Lloyd-Jones, Martyn 2000. Bóg Ojciec. Tom 1. Friedberg: 3L Verlag.

Loofs Friedrich 1893. Przewodnik po badaniu historii dogmatów. Trzecie ulepszone wydanie. Sala: Max Niemeyer.

McGrath, Alister 2007: Droga teologii chrześcijańskiej. Wydanie 2. Giessen: Brunnen Verlag

Meier, Georg A. 1844. Doktryna o Trójcy w jej rozwoju historycznym. Pierwszy tom. Hamburg i Gotha: Friedrich i Andreas Perthes.

Milavec, Aaron 2003. Didache. Tekst, tłumaczenie, analiza i komentarz. Collegeville: Liturgical Press.

Moltmann, Jürgen 1980. Trójca i Królestwo Boże: O nauce o Bogu. Monachium: Kaiser Verlag Monachium.

Mosheim, John L. 1826: Instytuty historii kościelnej. Starożytne i nowoczesne. Vol. I. Londyn: Gilbert i Rivington

Müller, JG 1869. Wyjaśnienie Listu Barnaby. Dodatek do podręcznika egzegetycznego Nowego Testamentu de Wette’a. Lipsk: Verlag S. Hirzel.

Neumark, David 1907. Historia filozofii żydowskiej w średniowieczu. Tom 1. Wydanie 1. Berlin: Walter de Gruyter & Co.

Ohlig, Karl-Heinz 1999. Jeden Bóg w trzech osobach? Od Ojca Jezusa do „tajemnicy” Trójcy. Moguncja: Mattias-Grünewald-Verlag.

Ostheim von, Martin R. 2008. Ousia i Substancja. Badania nad pojęciem substancji u przednicejskich ojców kościoła. Bazylea: Schwabe Verlag.

Proksch, Brigitte 2007. Chrystus w pismach Cypriana z Kartaginy. Berlin: Lit Verlag.

Richter, Gerhard 2005. Oikonomia. Użycie słowa Oikonomia w Nowym Testamencie, przez Ojców Kościoła oraz w literaturze teologicznej aż do XX wieku. Berlin: Walter de Gruyter GmbH and Co. KG

Runia, David T. 1993. Philo w literaturze wczesnochrześcijańskiej. Ankieta. Seria II. Assen: Twierdza Van Goreum Press.

Sierszyn, Armin 2004. Od początków do upadku zachodniego imperium rzymskiego. Vol. 1. 2000 lat historii Kościoła. 4. edycja. Holzgerlingen: Hänssler-Verlag.

Simonis, Walter 2004. Jezus Chrystus, prawdziwy człowiek i nasz Pan. Chrystologia. 1. edycja. Düsseldorf: Patmos Verlag.

Stammberger, Ralf MW (red.). Ojcowie Kościoła. Myślenie kościelne od początków do czasów współczesnych. Paderborn: Verlag Ferdinand Schöningh GmbH.

Uhlmann, Peter H 2003. Chrześcijaństwo w starożytności. Historia Kościoła dla początkujących. Wydane w 2003 r. Heimenhausen: Wydanie własne przez autora.

Walchs, Christian WF 1759. Szkic pełnej historii spotkań kościelnych. Lipsk: Elias Lucas Młodszy.

Weigt, Detlef 2004: Porfirios – Przeciwko chrześcijanom. Fragmenty „Apokritikos” Makariosa Magnesa. Lipsk: Superbia Verlag.

Wenham, John 2000: Jezus i Biblia. Autorytet, kanon i tekst Starego i Nowego Testamentu. Holzgerlingen: Hännsler Verlag.

Wick, Peter 2003. Nabożeństwa wczesnochrześcijańskie. Geneza i rozwój w ramach wczesnożydowskiej pobożności świątynnej, synagogalnej i domowej. Druga edycja. Stuttgart: Verlag W. Kohlhammer.

Ziebritzki, Henning 1994. Duch Święty i dusza świata: problem trzeciej hipostazy

Orygenes, Plotyn i ich poprzednicy. Tybinga: Mohr.

ZAŁĄCZNIK

Macierz relacji ojców Kościoła

Wyznania wiaryStarożytne rzymskie wyznanie wiary (powstałe około 130 r.)

Wierzę w Boga Ojca Wszechmogącego; I Jezusowi Chrystusowi, Synowi Jego Jednorodzonemu, Panu naszemu, który się narodził z Ducha Świętego i Dziewicy Maryi, który został ukrzyżowany i pogrzebany pod Poncjuszem Piłatem, trzeciego dnia zmartwychwstał i wstąpił do nieba dnia siedzi prawica Ojca, skąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych; I Duchowi Świętemu, Kościołowi Świętemu, odpuszczenie grzechów, zmartwychwstanie ciała.

Credo Apostolskie (powstałe pod koniec II w. – wersja ekumeniczna)

Wierzę w Boga Ojca Wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi. I w Jezusa Chrystusa, Syna Jego Jednorodzonego, Pana naszego, poczęty z Ducha Świętego, narodzony z Maryi Dziewicy, umęczony pod Poncjuszem Piłatem, ukrzyżowany, umarł i pogrzebany, zstąpił do królestwa śmierci, trzeciego dnia zmartwychwstał dzień wstąpił do nieba; siedzi po prawicy Boga Ojca Wszechmogącego; stamtąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych. Wierzę w Ducha Świętego, święty Kościół chrześcijański, obcowanie świętych, odpuszczenie grzechów, zmartwychwstanie i życie wieczne. Amen.

Credo Nicejskie (Pierwszy Sobór Ekumeniczny, Nicea 325)

Wierzymy w jednego Boga, Ojca, Wszechmogącego, Stwórcę wszystkiego, co widzialne i niewidzialne. I jednemu Panu Jezusowi Chrystusowi, Synowi Bożemu, Jednorodzonemu z Ojca, to znaczy z istoty Ojca, Bóg z Boga, światło ze światła, prawdziwy Bóg z prawdziwego Boga, zrodzony, a nie stworzony , jedna esencja z ojcem (homoousion to patri); przez którego wszystko powstało na niebie i na ziemi; który dla nas ludzi i dla naszego zbawienia zstąpił i stał się ciałem, stał się człowiekiem, cierpiał i zmartwychwstał trzeciego dnia, wstąpił do nieba i przyjdzie sądzić żywych i umarłych; I do Ducha Świętego. Ale ci, którzy mówią: „był czas, kiedy go nie było” i „nie było go, zanim się zrodził” i że powstał z nieistnienia, lub którzy twierdzą, że Syn Boży przyszedł z innej hipostazy, czyli esencji, lub że jest stworzony, zmienny lub zmienny – to jest to, co Kościół katolicki potępia.

Przypisy :

1 Heinisch: Wpływ Filona, ​​s. 2.

2 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 79.

3 Huber: Filozofia Ojców Kościoła, s. 1.

4 Böhm: Recepcja i funkcja opowieści ojców w Filonie z Aleksandrii, s. 45.

5 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 83.

6 Heinisch: Wpływ Filona, ​​s. 7.

7 W węższym, bardziej historycznym sensie, platonizm rozumiany jest jako nauki starożytnego greckiego filozofa Platona, a platoniści oznaczają starożytnych filozofów, którzy wyznawali tę naukę. Platon założył Akademię Platońską, najstarszą instytucjonalną szkołę filozoficzną w Grecji, z której platonizm rozprzestrzenił się na cały starożytny świat. W filozofii Platona dusza jako niematerialna zasada życia jest indywidualnie nieśmiertelna. Ich istnienie jest całkowicie niezależne od istnienia ciała; istnieje przed swoim stworzeniem i pozostaje nienaruszony po zniszczeniu (przed i po istnieniu). Ciało, które ulega różnym upośledzeniom i ostatecznie zniszczeniu, podporządkowane jest nieśmiertelnej, niezniszczalnej duszy. To jej prawo rządzić nim. Ujmując to negatywnie, ciało jest dla nich „grobem” lub „więzieniem” – jak brzmi słynne sformułowanie Platona. (Wikipedia)

8 Stoicyzm jest jedną z najbardziej wpływowych doktryn filozoficznych w historii Zachodu. W rzeczywistości nazwa wywodzi się od portyku na Agorze, rynku w Atenach, na którym około 300 roku p.n.e. mieszkał Zenon z Cition. BC rozpoczął karierę pedagogiczną. Cechą szczególną filozofii stoickiej jest podejście kosmologiczne, które ma na celu całościowe zrozumienie świata, z którego wynika uniwersalna zasada panująca we wszystkich zjawiskach naturalnych i kontekstach przyrodniczych. Dla stoika jako jednostki ważne jest rozpoznanie i zajęcie swojego miejsca w tym porządku poprzez naukę akceptowania swojego losu poprzez praktykę emocjonalnej samokontroli i dążenie do mądrości przy pomocy opanowania i spokoju ducha. (Wikipedia)

9 Dla Talesa woda jest źródłem wszystkiego.

10 W swojej pracy O naturze powietrze widzi jako substancję pierwotną i nieograniczoną. W ten sposób wszystko z niego powstaje: woda i skała poprzez kondensację, ogień poprzez rozcieńczenie. To, co boskie, również pochodzi z powietrza lub jest powietrzem. Jako pierwszy wprowadził koncepcję przemiany substancji, która później odegrała ważną rolę u Platona, Arystotelesa, a nawet we współczesnej fizyce. Czyniąc to, podnosi koncepcję pierwotnej siły, która może przetwarzać pierwotny materiał. Ożywcza zasada leży w samym materiale, dlatego mówimy o teorii materialnego ożywienia. (Wikipedia)

11 Heinisch: Wpływ Filona, ​​s. 5.

12 Józef Flawiusz: Starożytności żydowskie. Księga XVIII, rozdz. 8, s. 1-2.

13 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła . Taśma. 1, s. 35.

14 Runia: Filon w literaturze wczesnochrześcijańskiej, Przegląd, s. 3.

15 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 95.

16 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 107.

17 Huber: Filozofia Ojców Kościoła, s. 5.

18 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 106.

19 Księga Jezusa Syracha 132 p.n.e. Została przetłumaczona na język grecki przez wnuka autora w Aleksandrii (Kraft: The Church Fathers, s. 84). W teologii mądrości Syracha mądrość ta uosabia się w dwóch miejscach (por. Syr 24,3.9). Dziełu temu poświęca się wiele uwagi w badaniach teologicznych Starego Testamentu, żydowskich i Nowego Testamentu, warto wspomnieć o obrazie mądrości zmierzającej w stronę hipostazy i jej syntezie mądrości i Tory. (Wischmeyer: Kultura księgi Jesus Sirach, s. 7).

20 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 110.

21 Cyt. za: Hemphill: Chwała Bogu na wysokościach, s. 394.

22 Nauczycielom i księżom przypisuje się tytuł ojca, jeśli chce się mówić o ich reputacji, autorytecie czy wiarygodności. Termin ten można spotkać w Kościele od zarania dziejów, a także w świecie żydowskim i pogańskim. Aby odróżnić się od heretyków, trzeba dodać jeszcze pojęcie ortodoksji, które czyni ojca ojcem kościoła (Kraft: Ojcowie Kościoła. Aż do Soboru Nicejskiego, X-XI).

23 Stammberger: Ojcowie Kościoła. Myślenie kościelne od początków do czasów współczesnych, s. 81.

24 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 59.

25 Stammberger: Ojcowie Kościoła. Myślenie kościelne od początków do czasów współczesnych, s. 81.

26 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 1.

27 W pełnym tekście Mt 28:19 z okresu przednicejskiego nie ma żadnych dowodów. Euzebiusz proponuje alternatywę: „Idźcie i nauczajcie wszystkie narody w moim imieniu! (Hist Eccl, księga 3, rozdział 5). Euzebiusz donosi o heretykach, którzy chrzcili w następujący sposób: „W imię niepoznawalnego Ojca wszystkich, zaprawdę Matki wszystkich i w Tym, który zstąpił do Jezusa” (Hist Eccl, księga 4, rozdział 11). Sformułowanie to powtórzono 17 razy u Euzebiusza bez polecenia chrztu i w 3 miejscach w pełnym brzmieniu (Fred C. Conybeare, Journal for New Testament Science, tom 2, The Eusebian form of the Text Matt. 28.19, s. 275nn.). .

28 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 12.

29 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 60.

30 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 4.

31 Wick: Nabożeństwa wczesnochrześcijańskie. Geneza i rozwój w kontekście wczesnej żydowskiej pobożności świątynnej, synagogalnej i domowej, s. 367.

32 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 197.

33 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 9.

34 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 59.

35 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 9.

36 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 162.

37 Hausschild: Podręcznik historii Kościoła i dogmatyki. Stary kościół i średniowiecze. Tom 1, s. 8.

38 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 162.

39 Żydów, którzy polegają na prawie rytualnym, a nie na Chrystusie.

40 Ściśle powiązany z nauką gnostycką, czasami może być używany jako synonim (por. rozdział 2.4.2). Dokets (greckie dokein: wydaje się) zaprzeczają cierpieniu, śmierci Jezusa na krzyżu i zmartwychwstaniu, podczas których wszystko tylko pozornie się wydarzyło.

41 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 13.

42 Nabożeństwa wczesnochrześcijańskie. Geneza i rozwój w kontekście wczesnych żydowskich synagog świątynnych i pobożności domowej, s. 374.

43 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 61.

44 Uhlmann: Chrześcijaństwo w starożytności, s. 29.

45 Zeller: Biblioteka Ojców Kościoła. Seria I, tom 35, s. 112-113.

46 Jakobs: Chrześcijaństwo w świecie starożytnym, s. 30.

47 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 48, 201.

48 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 18.

49 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 61.

50 Por. także akty męczeńskie Męczeństwo św. Polikarpa (BKV I, 14)

51 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 184.

52 Wick: Nabożeństwa wczesnochrześcijańskie. Geneza i rozwój w kontekście wczesnej żydowskiej pobożności świątynnej, synagogalnej i domowej, s. 376.

53 Według oceny Grillmeiera, kyriosowe imiona Chrystusa u Polikarpa, List Barnaby i pierwszy List Klemensa nawiązują do kosmicznej roli i pośrednictwa stworzenia (Jezus Chrystus w wierze Kościoła. tom 1, s. 95). ).

54 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 21.

55 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 63.

56 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 63.

57 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 23.

58 Druga część listu (Stodoła 18-20) opisuje drogę światła, pod wieloma względami zgodną z Didache (Did 1-5). Zaleca dobre uczynki, czystość postępowania, prawość umysłu, panowanie nad językiem, miłość, życzliwość. Ścieżka ciemności jest kręta i pełna przekleństw; wymienia szereg grzechów i ostrzega przed nimi (Zeller 1918: 71-73).

59 Zeller: Biblioteka Ojców Kościoła. Seria I, tom 35, s. 73.

60 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 63.

61 Notatka w Kanonie Muratori 73-80 „…ale Herma napisała ostatnio o pasterzu w naszych czasach w Rzymie…”

62 Kanon Muratori jest jednym z najważniejszych dowodów wczesnej historii kanonu Nowego Testamentu. Większość historyków sugeruje, że pierwotnie został napisany w języku greckim pod koniec II wieku.

63 Jordan: Historia literatury wczesnochrześcijańskiej, s. 181.

64 Zeller: Biblioteka Ojców Kościoła. Seria I, tom 35, s. 73.

65 Zeller: Biblioteka Ojców Kościoła. Seria I, tom 35, s. 73.

66 Montanizm jest jednym z ostatnich wielkich ruchów proroczych wczesnego kościoła, którego początki sięgają Montanus. Później główny Kościół zwoływał synody przeciwko monatanistom i uczynił ich członkostwo karalnym (por. Burckhard: Evangelical Lexicon for Theology and Community, s. 1372).

67 Regula fidei opisuje zasadniczą treść wiary chrześcijańskiej w tradycji apostolskiej. Według autorów wczesnochrześcijańskich treść wywodzi się bezpośrednio ze świadectwa apostołów. Różni ojcowie kościoła z II i III wieku posługują się tym standardem wiary. Ireneusz opisuje je w swoich herezjach (por. Haeres I 10,1).

68 Gaâb: Pasterz Hermasa. Wkład w patrystykę. s. 154, 157.

69 Simonis: Jezus Chrystus, prawdziwy człowiek i nasz Pan, s. 185-187.

70 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 30.

71 Jordan: Historia literatury wczesnochrześcijańskiej, s. 183

72 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 37.

73 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 65.

74 Zeller: Biblioteka Ojców Kościoła. Seria I, tom 35, s. 4.

75 Jacobs: Chrześcijaństwo w świecie starożytnym. s. 23-24.

76 Termin sługa Boży używany jest w Starym Testamencie i w judaizmie w odniesieniu do Mojżesza, Dawida, różnych pobożnych ludzi, osób

proroków, a także samego Izraela (por. Iz 41,8.9).

77 Milavec: Didache. Tekst, tłumaczenie, analiza i komentarz, s. 63.

78 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 41.

79 Atenagoras w swoich pismach wspomina o ateizmie, posiłkach tyestejskich (kanibalizm) i edypodejskim cudzołóstwie (por. Apollo 3).

80 gramatyk, retor, prawnik i nauczyciel Marka Aureliusza.

81 Celsus był starożytnym filozofem (platonikiem) żyjącym pod koniec II wieku. Napisał najstarszą znaną polemikę z chrześcijaństwem, zatytułowaną Prawdziwa Doktryna, która powstała prawdopodobnie około 178 roku, prawdopodobnie w Aleksandrii. Oryginalny tekst nie zachował się, ale utwór można częściowo zrekonstruować na podstawie cytatów z kontrapisarstwa Orygenesa Przeciwko Celsusowi (von Ostheim: Ousia and Substantia. Badania nad pojęciem substancji u przednicejskich ojców kościoła, s. 19). .

82 „Przeciw chrześcijanom” (Katá Christian ō n). Plotyn przywiązywał dużą wagę do zwalczania religii, które uważał za szkodliwe. Dlatego polemizował z gnostykami i prawdopodobnie powierzył Porfiriuszowi zadanie obalenia nauk chrześcijan. Prawdopodobnie kierując się tym rozkazem, Porfiriusz napisał broszurę bitewną „Przeciw chrześcijanom” w piętnastu księgach – choć dopiero po śmierci Plotyna. Dzieło nie zachowało się, gdyż rękopisy były systematycznie niszczone po zwycięstwie chrześcijaństwa. Poszczególne argumenty można jednak zrekonstruować na podstawie cytatów. (Wikipedia)

83 Weigt: Porfiriusz – Przeciwko chrześcijanom. s. 13.

84 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 41.

85 Religia ta rozprzestrzeniła się w całym basenie Morza Śródziemnego w II wieku naszej ery. Dzięki swemu synkretyzmowi metodologicznemu jednoczy wszystkie nauki, poglądy i religie. Zaraża judaizm i rozprzestrzenia się w pierwszym

Wiek także w chrześcijaństwie (Sierszyn: 2000 lat dziejów Kościoła, tom 1, s. 83).

86 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 42.

87 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 85.

88 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 42.

89 Simonis: Kościół Chrystusowy. Eklezjologia, s. 158.

90 z Ostheim: Ousia i Substantia. Badania nad pojęciem substancji u przednicejskich ojców kościoła, s. 21.

91 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 74.

92 Por. także męczeństwo św. Justyna i jego towarzyszy (BKV I, 14)

93 Ohlig: Jeden Bóg w trzech osobach? Od Ojca Jezusa do „Tajemnicy” Trójcy, s. 44.

94 Biblioteka Ojców Kościoła. Seria I, tom 12. Apologeci wczesnochrześcijańscy i akty męczeństwa, tom I, s. 58.

95 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 75.

96 Ohlig: Jeden Bóg w trzech osobach? Od Ojca Jezusa do „Tajemnicy” Trójcy, s. 46.

97 Późne dzieło greckiego filozofa Platona, napisane około 360 r. p.n.e. BC, który zajmuje się zagadnieniami filozofii przyrody, kosmologii i matematyki. Niektórzy twierdzą, że rozpoznają w tym piśmie trójcę: demiurg (mistrz budowniczy) odpowiada ojcu, dusza świata to syn, a wzorem naśladowanym przez demiurga jest Duch Święty.

98 Zierbritzki: Duch Święty i dusza świata: Problem trzeciej hipostazy u Orygenesa, Plotyna i ich poprzedników, s. 4.

99 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 77.

100 Połączony opis życia Jezusa Chrystusa na podstawie czterech ewangelii.

101 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 56.

102 sędziów: Oikonomia. Użycie słowa Oikonomia w Nowym Testamencie, przez Ojców Kościoła oraz w literaturze teologicznej do XX wieku, s. 113-116.

103 Ohlig: Jeden Bóg w trzech osobach? Od Ojca Jezusa do „Tajemnicy” Trójcy, s. 46-47.

104 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 48, 228.

105 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 57.

106 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 57.

107 Harnack: Podręcznik historii dogmatów. Pierwszy tom. Pojawienie się dogmatów kościelnych, s. 429.

108 Termin trias (trójca) po raz pierwszy pojawił się w pismach Teofila i Tertuliana jako trinitas (trójca) w wersji łacińskiej (por. Hase: Evangelische Dogmatik, s. 513).

109 Haudel: Samoujawnienie się Trójjedynego Boga. Podstawy ekumenicznego rozumienia objawienia, Boga i Kościoła, s. 100.

110 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 227-228.

111 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 60.

112 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 209.

113 Dziennik Northwest Theological Seminary. http://www.kerux.com/documents/KeruxV4N1A1.asp

114 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 209.

115 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 212.

116 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 94.

117 Krause: Prawdziwa encyklopedia teologiczna. Taśma. 3, s. 384.

118 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 73. 119 Sierszyn: 2000 Years of Church History, tom 1, s. 78.

120 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 74.

121 Ohlig: Jeden Bóg w trzech osobach? Od Ojca Jezusa do „Tajemnicy” Trójcy, s. 46-47.

122 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 137.

123 Aleksandryjska szkoła katechetyczna istniała w latach 180-400 n.e. Pierwsza szkoła katechetyczna powstała w Aleksandrii około roku 150. Powstały na wzór pogańskich szkół filozoficznych i uważane są za pierwsze chrześcijańskie instytucje edukacyjne, w których przejęto także filozofię grecką. Uczono wszystkich dziedzin teologii, retoryki, literatury klasycznej i filozofii elektrycznej. Szkoła katechetyczna znajdowała się pod nadzorem biskupa. (Wikipedia)

124 Lucjusz Sewer (146-211) był cesarzem rzymskim w latach 193-211. Pod jego rządami doszło do lokalnych prześladowań chrześcijan.

125 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 140.

126 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 139.

127 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 172.

128 Fiedrowicz: Teologia Ojców Kościoła. Podstawy refleksji wczesnochrześcijańskiej wiary, s. 28.

129 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 144.

130 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 140.

131 Teoria aniołów i teoria idei splatają się już u Filona, ​​tworząc mit teozoficzny. Zdaniem Filona dusze sprawiedliwych powracają do świata aniołów/idei (Neumark: History of Jewish Philosophy of the Middle Ages. Tom 1, s. 29).

132 Ohlig: Jeden Bóg w trzech osobach? Od Ojca Jezusa do „Tajemnicy” Trójcy, s. 41-42.

133 Ohlig: Jeden Bóg w trzech osobach? Od Ojca Jezusa do „Tajemnicy” Trójcy, s. 57-58.

134 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 105.

135 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 149.

136 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 166.

137 Geerlings: Teolodzy starożytności chrześcijańskiej. Wprowadzenie, s. 53.

138 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 177. 139 Fiedrowicz: Teologia Ojców Kościoła. Podstawy refleksji wczesnochrześcijańskiej wiary, s. 66.

140 Fiedrowicz: Teologia Ojców Kościoła. Podstawy refleksji wczesnochrześcijańskiej wiary, s. 66.

141 Fiedrowicz: Teologia Ojców Kościoła. Podstawy refleksji wczesnochrześcijańskiej wiary, s. 31.

142 Fiedrowicz 2007:31

143 Beyschlag 1982:206

144 W swojej rozprawie na temat pojęcia istoty z okresu przednicejskiego autor przestudiował wszystkie pisma ojców Kościoła i doszedł do wniosku, że termin ten występuje we wczesnym chrześcijaństwie bardzo rzadko i nie ma kluczowego znaczenia. nie pochodzą pierwotnie z Biblii, ale pojawiają się dopiero w literaturze antygnostycznej (Ireneusz, Hipolit, Klemens) w połowie II wieku. Porównanie z pismami Nag Hammadi pokazuje również, że substancja jest terminem typowo gnostyckim. (von Ostheim: Ousia i Substantia. Badania nad pojęciem substancji u przednicejskich ojców kościoła, s. 34, 37, 341).

145 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 280.

146 Ohlig: Jeden Bóg w trzech osobach? Od Ojca Jezusa do „Tajemnicy” Trójcy, s. 60.

147 Zierbritzki: Duch Święty i dusza świata: Problem trzeciej hipostazy u Orygenesa, Plotyna i ich poprzedników, s. 236

148 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 168.

149 Ohlig: Jeden Bóg w trzech osobach? Od Ojca Jezusa do „Tajemnicy” Trójcy, s. 224-225.

150 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 142-143, 149.

151 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 266.

152 McGrath: Droga teologii chrześcijańskiej, s. 304.

153 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 149.

154 Ohlig: Jeden Bóg w trzech osobach? Od Ojca Jezusa do „Tajemnicy” Trójcy, s. 55.

155 Ohlig: Jeden Bóg w trzech osobach? Od Ojca Jezusa do „Tajemnicy” Trójcy, s. 57.

156 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 268.

157 Hausschild: Podręcznik historii Kościoła i dogmatyki. Tom 1. Stary Kościół i średniowiecze, s. 12.

158 McGrath: Droga teologii chrześcijańskiej, s. 303.

159 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 240.

160 Huber: Filozofia Ojców Kościoła, s. 93.

161 Siła: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 241.

162 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 242.

163 Pisma skierowane są przeciwko niejakiemu Noetowi ze Smyrny, który żył prawdopodobnie w drugiej połowie II w.

Century jest biskupem tej wspólnoty i reprezentuje nauki monarchiczne. (Dünzl 2006:36).

Sabeliusz był kapłanem i teologiem żyjącym w III wieku n.e. Prawdopodobnie pochodzi z Libii lub Egiptu i umiera na wygnaniu na wyspie Thasos. W Rzymie w 217 roku nauczał doktryny tzw. Trójcy ekonomicznej, zwanej też monarchizmem modalistycznym, według której Bóg jest niepodzielny, z Ojcem (Stwórcą i Prawodawcą), Synem (Zbawicielem) i Duchem Świętym (Boska obecność wśród ludzie) trzy kolejne manifestacje mają tę samą naturę.

165 Na krótką metę doszło do schizmy ograniczonej do Rzymu. Ostatecznie jednak Kallist nie poddał się. Zwolenników jego chrystologii nazywano monarchami, gdyż (w odróżnieniu od teologów Wschodu) podkreślali tożsamość panowania Ojca i Syna. Tertulian zwalczał doktrynę wspólnoty rzymskiej, a wraz z nią kalisty.

166 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 248.

167 Dünzl: Krótka historia dogmatu trynitarnego we wczesnym Kościele, s. 38.

168 Huber: Filozofia Ojców Kościoła, s. 93.

169 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 235-236.

170 Huber: Filozofia Ojców Kościoła, s. 98-99.

171 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 150-151, 159.

172 Harnack: Podręcznik historii dogmatów. Tom 1, s. 159.

173 McGrath: Droga teologii chrześcijańskiej, s. 302.

174 Dla Halfwassena jedną z najdziwniejszych ironii w historii jest to, że ze wszystkich ludzi chrześcijański wróg Porfiriusz (234-305, uczeń Plotyna → twórca neoplatonizmu) stał się najważniejszym bodźcem rozwoju dzięki swojej trynitarnej koncepcji Boga, który rozwinął na podstawie interpretacji chaldejskiej wyroczni dogmatu o Trójcy (2004:152). Obie strony, arianie i prawosławni, w swoich tezach posługują się neoplatońskimi formami myślenia i neoplatońskimi terminami, takimi jak „esencja” (gr. ousia) czy hipostaza (s. 166).

175 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 150-151, 158.

176 Moltmann: Trójca i Królestwo Boże: O nauce Boga, s. 31-32.

177 McGrath: Droga teologii chrześcijańskiej, s. 302.

178 Greshake: Prowadząc do wiary w Boga-Trzech Jednego, s. 78.

179 McGrath: Droga teologii chrześcijańskiej, s. 302-303.

180 Grillmeyer: Jezus Chrystus w wierze Kościoła. Tom 1, s. 250.

181 W swojej rozprawie na temat wpływów pozachrześcijańskich w rozwoju dogmatu o Trójcy autor dochodzi do wniosku, że trynitarna koncepcja Boga może być prawdą jedynie przy pomocy znacznych ustępstw na rzecz neoplatonizmu i tylko jako wielka tajemnica (Gerlitz: Pozachrześcijańskie wpływy na rozwój chrześcijańskiego dogmatu o Trójcy. Jednocześnie próba w historii religii i dogmatu wyjaśnienia genezy homoousie, s. 269, 271-272). Szczególnie trzecia hipostaza (Duch Święty) niesie ze sobą „śmieci” przeszłości religijno-historycznej.

182 Loofs: Przewodnik po studiach nad historią dogmatów, s. 90.

183 Kellner: Komplet pism Tertuliana, s. 527.

184 McGrath: Droga teologii chrześcijańskiej, s. 302.

185 Hausschild: Podręcznik historii Kościoła i dogmatyki. Tom 1. Stary Kościół i średniowiecze, s. 167.

186 Tuggy: Zaginiona wczesna historia unitarnej teologii chrześcijańskiej. Dr. Tuggy pokazuje, że byli „unitarianami”

w ich spojrzeniu na Boga, a nie na Trójcę. https://www.youtube.com/watch?v=0Hnlw4iMhE8

187 Cyt. za: Hemphill: Chwała Bogu na wysokościach, s. 460.

188 Sierszyn: 2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 160

189 Jak zauważa Kraft, wśród ojców łacińskich jest wielu mieszkańców Afryki Północnej. Wymienia dwie możliwe przyczyny: afrykański montanizm i nawrócenie uczonych pogan (Tertuliana, Minucjusza Feliksa, Cypriana, Laktancjusza, Arnobiusza, Augustyna itd.) na chrześcijaństwo, z których wszyscy posiadali wykształcenie w zakresie retoryki łacińskiej (coś w rodzaju doktora phil. w jego czasie). . Jest to tym bardziej zdumiewające, gdy porówna się mały obszar rzymski w Afryce Północnej z resztą łacińskiego Zachodu. (Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. 259)

190 Por. także akty męczeńskie: Akty prokonsularne św. Cypriana (BKV I, 14)

191 Krótko: Podręcznik ogólnej historii Kościoła. Tom pierwszy, s. 312.

192 Proksch: Chrystus w pismach Cypriana z Kartaginy, s. 11, 245.

193 Meier: Doktryna o Trójcy w jej rozwoju historycznym. Tom pierwszy, s. 87.

194 Ojcowie poapostolscy, mimo bliskiego kontaktu z apostołami, mieli już wyraźne braki w swoim nauczaniu. Sierszyn (2000 lat historii Kościoła, tom 1, s. 67-71) wspomina wysiłki ojców na rzecz zachowania wczesnochrześcijańskiej wiary. Jednakże istnieją już wyraźne różnice w stosunku do Pisma Świętego, które identyfikuje w trzech punktach: zmiana nauki o usprawiedliwieniu (przejście do sprawiedliwości opartej na uczynkach), Wieczerza Pańska (ma magiczny, materialny skutek i pośredniczy w zbawieniu) oraz urząd biskupa (kapłani stają się pośrednikami zbawienia).

Modalistyczny monarchianizm próbował zaświadczyć o pełnej boskości Syna i chcąc zachować monoteizm, doszedł do stanowisk, które przynajmniej z punktu widzenia jego przeciwników sprowadzały się do tożsamości Ojca i Syna. Najwcześniejszymi monarchami w II i III wieku byli Noëtus ze Smyrny i Prakseas. Obaj zostali w polemice nazwani Patripasjanami. Patripasjanizm („cierpienie ojca”) było terminem bojowym wprowadzonym przez Tertuliana; Patripasjanizm uczy, że to Ojciec stał się człowiekiem, narodził się z Dziewicy, cierpiał i umarł na krzyżu. (Wikipedia)

196 Heinisch: s. 30.

197 Starożytne tłumaczenie hebrajskich lub starożytnych greckich rękopisów biblijnych na język aramejski.

198 Midrasz to interpretacja tekstów religijnych w judaizmie rabinicznym.

199 Heinisch: s. 31.

200 Heinisch: s. 36-42.

201 Od Harnacka: Historia literatury wczesnochrześcijańskiej do Euzebiusza, część 1, s. XXXVI

202 Hieronim, Epistula 21,13,4/6 („Do Damazego”)

203 Bergmeier: Cesarz Konstantyn i dzikie lata chrześcijaństwa, s. 60, 64.

204 Bergmeier: Cesarz Konstantyn i dzikie lata chrześcijaństwa, s. 71–72, 80.

205 Mosheim: Instytuty historii kościelnej. Starożytne i nowoczesne. Tom I., s. 386.

206 Walchs: Szkic pełnej historii spotkań kościelnych, s. 140.

207 Mosheim: Instytuty historii kościelnej. Starożytne i nowoczesne. Tom I., s. 386.

208 Küng: Chrześcijaństwo. Natura i historia, s. 222.

209 Kelly: Early Christian Creeds, s. 244–227.

210 Bergmeier: Cesarz Konstantyn i dzikie lata chrześcijaństwa, s. 190, 192.

211 Lapide: Żyd Jezus. Tezy Żyda. Odpowiedzi chrześcijanina, s. 10.

212 Flusser: Odkrycia w Nowym Testamencie. Tom 1, s. 10.

213 Fischer: Czy chrześcijanie mają trzech bogów? s. 109.

214 Kraft: Ojcowie Kościoła. Do Soboru Nicejskiego, s. XIV

215 Benz: Duch i życie Kościoła wschodniego, s. 38.

216 Lloyd-Jones: Bóg Ojciec, s. 107.

217 Brunner: Dogmatics Tom 1. Chrześcijańska nauka o Bogu, s. 208-209.

218 Online w Internecie: http://www.studylight.org/encyclopedias/bri/print.cgi?n=28558 Wydanie 11.

219 Bergmeier: Cesarz Konstantyn i dzikie lata chrześcijaństwa, s. 147, 232.